Деноминация (экономика)

Деноминация (лат. denominátio — «қайта атау») — ақша белгілерінің номиналдық (атаулы) құнын өзгерту (нақтырақ айтқанда, сандық масштабын азайту) процесі. Әдетте, гиперинфляциядан кейін ұлттық валютаны тұрақтандыру және есептеулерді жеңілдету мақсатында жүзеге асырылады.

Деноминация барысында ескі ақша белгілері жаңа, әдетте, төменгі номиналдағы ақша белгілеріне айырбасталады. Ескі банкноттар айналымнан келесі жолдармен шығарылуы мүмкін:

• Бірнеше апта ішінде – бұл жағдайда қолма-қол ақша массасының бір бөлігі ғана айырбасталады.
• Бір жыл немесе бірнеше жыл ішінде – ескі және жаңа ақшалар қатар айналымда болып, біртіндеп ескілері айналымнан шығарылады.

Деноминацияның пайдасы

• Есептеулерді жеңілдету
• Ақша массасын айналымда ұстау шығындарын азайту
• Девальвация немесе инфляциядан кейін (дұрыс әрекеттер жасалған жағдайда) валюта тұрақтылығын қалпына келтіру мүмкіндігі
• Жалған купюраларды айналымнан шығару
• Мемлекеттік валютаға деген сенімді арттыру мүмкіндігі (дұрыс әрекеттер жасалған жағдайда)
• Заңсыз жолмен алынған ақшаны ішінара тәркілеу, яғни экономиканы «көлеңкеден шығару»

Кеңес Одағы кезіндегі деноминациялар тарихы

КСРО тарихында бірнеше рет ақша реформалары жүргізілді. Деноминация осы жылдары өтті: 1922, 1923, 1924, 1947, 1961 және 1998.

Салыстырмалы кесте

	1922—1923	1923—1924	1924—1947	1947—1961	1961—1998
	$1$
	$100$	$1$
	$5\cdot 10^6$	$50000$	$1$
	$5\cdot 10^7$	$5\cdot 10^5$	$10$	$1$
	$5\cdot 10^8$	$5\cdot 10^6$	$100$	$10$	$1$
	$5\cdot 10^{11}$	$5\cdot 10^9$	$10^5$	$10^4$	$1000$

---

1922 жылғы деноминация

1922 жылғы деноминация 10 000:1 коэффициентімен жүргізілді. Яғни, 10 000 ескі сом 1 жаңа сомға ауыстырылды. 1921 жылға дейін Кеңес Ресейінде металл ақша шығарылмағандықтан, монеталарды айырбастау қарастырылмады. Совзнактар 1924 жылға дейін алтын червонецпен қатар айналымда қалды.

---

1947 жылғы деноминация

1947 жылы қаржы министрі Зверевтің бастамасымен 10:1 коэффициентімен деноминация жүргізілді. Яғни, 10 ескі сом 1 жаңа сомға ауыстырылды. Бұл реформа кезінде бағалар төмендегенімен, жалақы мен басқа төлемдердің жалпы деңгейі өзгеріссіз қалды. Сондықтан кейбір зерттеушілер бұл процесті деноминация емес, конфискациялық сипаттағы ақша реформасы деп есептейді.

• 1923—1947 жылдардағы барлық монеталар өзгеріссіз қалды (1:1).
• Сберкассалардағы 3000 сомға дейінгі салымдар 1:1 коэффициентімен айырбасталды, 3 000—10 000 сом — 3:2, 10 000 сомнан жоғары сома — 2:1 коэффициентімен қайта есептелді.
• Колхоздар, совхоздар және кооперативтердің есепшоттарындағы ақша 5:4 коэффициентімен айырбасталды.
• Айырбастау 1947 жылғы 16-29 желтоқсан аралығында өтті. 29 желтоқсаннан бастап ескі ақша жарамсыз деп танылды.

---

1961 жылғы деноминация

1961 жылғы деноминация 10:1 коэффициентімен жүргізілді. Яғни, 10 ескі сом 1 жаңа сомға теңестірілді.

• 1, 2 және 3 тиындық монеталар (1947 жылғы деноминацияға дейінгі тиындар да) өзгеріссіз қалды, осылайша олардың құны 13 жыл ішінде 100 есе өсті.
• 5, 10, 15 және 20 тиындық монеталар қағаз ақшамен бірге 10:1 қатынасында айырбасталды.
• Алғаш рет 50 тиындық және 1 сомдық монеталар қайта шығарылды (бұрын 1927 жылдан бері болмаған).

Алайда, бұл реформа кезінде сомның нақты құны төмендеді. Реформаға дейін 1 АҚШ доллары 4 сом тұрса, реформа нәтижесінде оның бағамы 90 тиынға дейін арзандады. Сонымен қатар, сомның алтын құрамы 2,22168 граммнан 0,987412 грамға дейін қысқартылды. Бұл сомның құнсыздануына және импорттық тауарларға сатып алу қабілетінің 2,25 есеге төмендеуіне әкелді.

Бұрынғы КСРО елдеріндегі деноминация

2018 жылдың басындағы жағдай бойынша бұрынғы КСРО елдері арасында деноминация жүргізілмеген мемлекеттер – Эстония, Армения, Қазақстан және Қырғызстан. Беларусь Республикасында деноминация үш рет жүргізілген, ал қалған мемлекеттерде бір реттен өткен:

Мемлекет	Уақыты	Валюта ауысуы	Коэффициент
Үлгі:Байрақ	05.03.1993—26.10.1993	Латвиялық рубль → Лат	200 : 1
Үлгі:Байрақ	25.06.1993—20.07.1993	Литовалық талон → Лит	100 : 1
Үлгі:Байрақ	29.11.1993	Молдаван купоны → Молдаван лейі	1000 : 1
Үлгі:Байрақ	01.07.1994	Өзбек сомы	1000 : 1
Үлгі:Байрақ	20.08.1994	Беларусь рублі	10 : 1
Үлгі:Байрақ	1995	Грузин купоны → Грузин лариі	1 000 000 : 1