Ядродағы нуклондардың байланыс энергиясы бетінің кодын көру

{{Ядролық физика (карточка)}}
'''Байланыс энергиясы''' — байланысқан жүйені (мысалы, [[атом]], [[молекула]], [[атом]] ядросы, т.б.), оны құрайтын бөлшектерге (құраушыларға) жіктеуге және оларды бір-бірінен арасында өзара әсер болмайтындай қашықтыққа алыстату үшін жұмсалатын [[энергия]]; біртұтас жүйе болып байланысқан бөлшектер жиынтығының сипаттамасы.<ref name=fiz2>[[Физика]] және [[астрономия]]: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңд., толыкт. 2-бас. / Р. Башарұлы, Д. Қазақбаева, У. Токбергенова, Н. Бекбасар. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы, [[2009]]. — 240 бет. ISBN 9965-36-700-0</ref>

== Жалпы мәліметтер ==
Байланыс энергиясының шамасы  бөлшектер арасындағы өзара әсерге байланысты анықталады. Егер бөлшектер жиынтығы [[молекула]] құрайтын [[атом]]дар болса, онда Байланыс энергиясы ретінде химикалық байланыстың, ал  бөлшектер жиынтығы [[ядро]] құрайтын [[нуклондар]] ([[протон]]дар мен [[нейтрон]]дар) болса, онда ядролық байланыстың энергиясы қарастырылады. Эйнштейннің қатынасы бойынша масса ақауына пропорционал болады: ∆m:Δࣟ=Δmс2. Едәуір тұрақты ядролардың байланыс энергиясы жуық шамамен 8·106 эВ/нуклонға тең (меншікті байланыс энергиясы). Осы энергия жеңіл ядролардың едәуір ауыр ядроларға бірігуі (термоядролық реакция), сонымен қатар меншікті байланыс энергиясының кемуінің салдарынан ауыр ядролардың өздігінен ыдырауы кезінде бөлінуі мүмкін.

Байланыс энергиясы — теріс таңбалы шама. Өйткені байланысқан жүйенің түзілуі кезінде [[энергия]] бөлініп шығады. Байланыс энергиясының абсолют шамасы жүйе байланысының беріктілігін және жүйенің орнықтылығын сипаттайды. Басқаша айтқанда, Байланыс энергиясы артқан сайын жүйе берік болады, яғни жүйені оны құрайтын бөлшектерге жіктеу үшін жұмсалатын [[энергия]] да  көп болады. Мысалы, [[молекулалар]]дың  химикалық Байланыс энергиясы бірнеше эВ болса, ядролық Байланыс энергиясы миллиондаған эВ-қа дейін жетеді. Сондықтан [[атом ядросы]] өте берік жүйе болып есептеледі.

[[Атом ядросы]]ның байланыс энергиясы ядродағы [[нуклондар]]дың күшті өзара әсеріне байланысты анықталады. Ядроның байланыс энергиясы: толық, меншікті және жеке бөлшектіктің Байланыс энергиясы болып ажыратылады. Толық байланыс энергиясы — ядроны жеке нуклондарға ыдырату үшін жұмсалатын энергияға немесе жеке нуклондардан ядро құралғанда бөлініп шығатын энергияға тең.

Меншікті Байланыс энергиясының шамасы өте жеңіл және аса ауыр ядролардан басқалары үшін тұрақты шама (жуық шамамен 8,6 МэВ) болады. Меншікті Байланыс энергиясы ауыр ядролар үшін біртіндеп кеми келе уран ядросында (<sup>238</sup>U) 7,5 МэВ-қа жуықтайды. Бұл байланыстың  сипатынан [[энергия]] алу үшін, ауыр ядролардың бөлінуі және жеңіл ядролардың  бірігуі тиімді екендігі көрінеді. Ауыр ядроларды бөлу арқылы энергия алу [[ядролық реактор]]да жүзеге асырылады. Ал жеңіл ядролардың бірігуі кезіндегі энергияның бөлініп шығу процесі [[Термоядролық реакциялар|термоядролық реакцияда]] байқалады. Ядро құрамындағы жеке бөлшектің ([[протон]], [[нейтрон]], α-бөлшек т.б.). Байланыс энергиясы деп сол жеке бөлшекті ядродан бөліп алуға қажетті энергия мөлшерін айтады.

Атом не молекула электрондарының байланыс энергиясы электр магниттік өзара әсер арқылы анықталады және ол әрбір [[электрон]]ның [[Иондау|иондалу]] потенциалына пропорционал болады (мыс., [[Сутек|сутек атомының]] орнықты күйіндегі Байланыс энергиясы 13,6 эВ-ке тең). Молекула мен [[Кристалл|кристалдардың]] Байланыс энергиясы да осындай әсерлерге байланысты болып келеді. Ал [[Гравитациялық өзара әсерлесу|гравитациялық өзара әсердің]] Байланыс энергиясының шамасы өте аз және ол кейбір ғарыштық объектілерде ғана байқалады.<ref name="fiz2"/><ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, II том;</ref>

== Ядролық күштер ==
Әлемдегі іргелі әрекеттесу күштерінің екі түрі — [[гравитациялық күш|гравитациялық]] және [[электромагниттік күш]]тері бар.

[[Атом ядросы]]ндағы аттас оң зарядталған [[протон]]дардың арасында <math>~F = k{\left |q_1\right | \cdot \left |q_2\right | \over r^2}</math> қуатты электростатикалық тебіліс күші бар екені белгілі. Ауыр элементтердің ядроларында, мысалы, <math>_{92}^{238}U</math>  уранда 92 [[протон]] бар, олардың бір-бірімен тебілу күші бірнеше мыңдаған ньютонға жетеді. Сонда бір-бірінен тебілетін [[протон]]дарды,[[электр заряды]] нөлге тең нейтрондарды ядрода ұстап тұрған қандай күш?

Массаларына байланысты [[протон]]дар мен [[нейтрон]]дарды ұстап тұрған гравитациялық күш <math>~F = G_1{m_p \cdot m_n \over r^2}</math> шығар деген пайымдау жасауға болар еді. Алайда, жүргізілген есептеулер, ядродағы екі [[протон]]ның арасындағы гравитациялық тартылыс күші, олардың арасындағы электростатикалық кулондық тебіліс күшінен кіші екенін көрсетті: ''<big>F<sub>γ</sub>/F<sub>эл</sub> = 10<sup>-36</sup></big>''.

Атом ядроларының тұрақтылығы ядролардың ішінде осы күнге дейін белгілі күштерден табиғаты мүлдем ерекше аса зор тартылыс күшінің бар екенін дәлелдейді.

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:70%">
''Ядродағы нуклондарды ыдырап кетуден сақтап, оның берік байланысын қамтамасыз ететін күштер '''ядролық күштер''' деп аталады.''
</blockquote>

Қазіргі кезде тәжірибелер негізінде [[ядролық күштер]]дің қасиеттері жақсы зерттелген. Олардың ішіндегі ең маңыздыларына назар аударайық.

* 1. Мысалы, [[протон]]ның центрінен ''<big>r = 10<sup>-15</sup> м</big>'' қашықтықта [[ядролық күштер]] кулондық күштен 35 есе, ал гравитациялық күштен 1038 есе қуатты болады. Сол себепті [[ядролық күштер]] күшті әрекеттесу деп аталатын әлемдегі өзгеше іргелі өзара әрекеттесу күштері болып табылады.
* 2. [[Ядролық күштер]] қысқа қашықтықта ғана әрекет ететін күштер. Арақашықтықтың артуына байланысты [[ядролық күштер]] өте шапшаң кемиді. Әрекет ету аймағының шегі ''<big>r  > 3 · 10<sup>-15</sup> м</big>''-ден үлкен жағдайда [[Ядролық күштер|ядролық күштің]] әрекетін ескермесе де болады. [[Нуклондар]]дың арасындағы тартылыс күшінің ең үлкен мәні ''<big>r=1,41 · 10<sup>-15</sup>'' м</big> қашықтықта байқалады. Ал қашықтық ''<big>r < 0,5 · 10<sup>-15</sup> м</big>'' болғанда, [[нуклондар]]дың арасында ғаламат тебіліс күші пайда болады. Сонымен, [[ядролық күштер]] тартылыс күштері болып табылады.
* 3. Тәжірибелерден [[протон]]-[[нейтрон]], [[нейтрон]]-[[нейтрон]] және [[протон]]-[[протон]] жұптарының арасындағы [[Ядролық күштер|ядролық тартылыс күштері]] барлық жағдайда да бірдей болатыны анықталды. Олай болса, [[ядролық күштер]] [[нуклондар]]дың [[электр заряды]]ның бар-жоғына тәуелсіз әрекет етеді.
* 4. [[Ядролық күштер]]дің қаныққыштық қасиеті бар, ол [[нуклон]]ның ядродағы барлық нуклондармен емес, тек өзіне жақын көршілерімен ғана әрекеттесетінін көрсетеді.
* 5. [[Ядролық күштер]] [[кулон]]дық сияқты центрлік күштер қатарына жатпайды. Ядролық күштер немесе күшті әсерлесу атом ядросындағы ең үлкен қарқынмен өтетін құбылыстарды басқаратын күштер. Олар элементар деп аталатын бөлшектер арасында күшті байланысты туғызады. Тек күшті әрекеттесу ғана [[атом ядросы]]ндағы протондар мен нейтрондарды біріктіріп, берік ұстап тұр. Жердегі барлық заттардың ядроларының тұрақтылығын қамтамасыз етеді. Ядролық әрекеттесу күштерінің осы және басқа қасиеттерін түсіндіру үшін оның теориясы қажет. Ядролық әрекеттесудің күрделілігінен осы кезге дейін [[ядролық күштер]]дің тиянақты теориясы жасалмаған.<ref name=f1>[[Физика]]: Жалпы білім беретін мектептің жаратылыстану-математика бағытындағы 11 сыныбына арналған оқулық /С. Түяқбаев, Ш. Насохова, Б. Кронгарт, т.б. — [[Алматы]]: "Мектеп" баспасы. — 384 бет. ISBN 9965-36-055-3</ref>

== Нуклондардың ядродағы байланыс энергиясы ==
[[Сурет:8,5 сурет.jpg|right|400px]]
Ядроның заряды оның құрамына кіретін протондар зарядтарының қосындысына тең екені өлшеулер арқылы анықталған. "Нуклондар массаларының қосындысы атом ядросының массасына тең бе?" деген сұрақ туады. Масс-спектрограф көмегімен жүргізілген өте дәл өлшеулер кез келген химиялық элементтің тыныштықтағы атомы ядросының массасы оны құрайтын дербес [[протон]]дар мен [[нейтрон]]дар массаларының қосындысынан кіші екенін көрсетті:

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:20%">
<center><math>~M_{ya} < Z \cdot m_p + N \cdot m_n.</math></center>
</blockquote>

Сонда массалардың айырымы қайда кетті? Оның жауабын [[масса]] мен [[энергия]]ның өзара байланысын тағайындаған [[Альберт Эйнштейн|Эйнштейннің]] <math>~E = mc^2</math> формуласы негізінде түсінуге болады. [[Атом ядросы]]нан бір нуклонды бөліп алу үшін, оны ұстап тұрған ядролық күшке қарсы жұмыс атқарылуы, яғни ядроға белгілі мөлшерде [[энергия]] берілуі қажет. Атом ядросын түгелімен жеке нуклондарға ыдырату үшін қажетті минимал энергияны ''ядроның байланыс энергиясы'' деп атайды.

[[Энергияның Сақталу Заңы|Энергияның сақталу заңы]] бойынша дәл осындай [[энергия]] дербес [[протон]]дар мен [[нейтрон]]дар ядроға біріккенде бөлініп шығады.

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:50%">
''Ядролық тарту күшінің жұмысы есебінен нуклондардан атом ядросы түзілгенде пайда болатын массалар айырымын '''массалар ақауы''' деп атайды.'' 
</blockquote>

Массалар ақауын есептеу формуласын жазайық:
<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:50%">
<center><math>~\Delta M = Z \cdot m_p + N \cdot m_n - M_{ya}</math></center>
</blockquote>
Енді ядроның байланыс энергиясын есептеп шығаруға болады:

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:50%">
<center><math>~E_b = \Delta M \cdot c^2 = (Z \cdot m_p + N \cdot m_n - M_{ya}) \cdot c^2</math></center>
</blockquote>

[[Ядролық физика]]да массаның атомдық бірлігі (1 м.а.б.), ал энергия үшін мегаэлектронвольт (МэВ) қолданылатынын ескеріп, (8.8) формуланы осы бірліктер үшін бейімдеп жазайық:

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:50%">
<center><math>~E_b = (Z \cdot m_p + N \cdot m_n - M_{ya}) \cdot 931,5 </math><big> МэВ</big></center>
</blockquote>

Сонымен, дербес [[нуклондар]]дан ядро түзілгенде ядроның Еб байланыс энергиясына тең [[энергия]] бөлініп шығады. Энергияның бөлініп шығуы ядро массасының массалар ақауы деп аталатын шамаға кемуіне әкеледі:

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:20%">
<center><math>~\Delta M = {E_b \over c^2}</math></center>
</blockquote>

Ядроның байланыс энергиясы [[ядро]]ның тұрақтылығын сипаттайтын аса маңызды шама болып есептеледі. Сонымен қатар, [[ядролық физика]]да меншікті байланыс энергиясы деген ұғым қолданылады.

Меншікті байланыс энергиясы деп ядроның байланыс энергиясының А массалық санға қатынасын, яғни бір [[Нуклондар|нуклонға]] сәйкес келетін байланыс энергиясын айтады:

<blockquote style="border: 1px solid blue; padding: 0.5em 0.8em; width:20%">
<center><math>~E_{m.b} = {E_b \over A}</math></center>
</blockquote>

[[Нуклондар]]дың меншікті байланыс энергиясы түрлі атом ядроларында бірдей емес. Ядродағы ''нуклондардың меншікті байланыс энергиясының массалық '''<big>А</big>''' санға тәуелділігі'' 8.5-суретте көрсетілген. Массалық '''''<big>А</big>''''' санының артуына байланысты меншікті байланыс энергиясы <math>_1^2H</math> дейтерийдің ядросында <big>1,1 МэВ/нуклон</big> мәнінен темірдің <math>_{26}^{56}Fe</math> изотопы үшін <big>8,8 МэВ/нуклон</big> мәніне дейін арта бастайды. ''Меншікті байланыс энергиясы максимал болатын элементтердің ядролары ең тұрақты'' ядролар болып келеді. Енді массалық сан '''''<big>А</big>''''' артқанымен меншікті байланыс энергиясы кеми береді, мысалы, уранның <math>_{92}^{238}U</math> изотопында <big>''Е<sub>м.б</sub>'' = 7,6 МэВ/нуклон</big>.

[[Протон]]дар санының артуына байланысты ауыр элементтердің ядроларындағы нуклондардың меншікті байланыс энергиясы кемиді. Соның әсерінен олардың арасында [[кулон]]дық тебілу күштерінің шамасы өседі. Ядродағы нуклондардың меншікті байланыс энергиясы атомдағы электрондардың байланыс [[энергия]]сынан жүз мыңдаған есе артық екенін айта кеткеніміз жөн болар.

Жеңіл элементтердің меншікті байланыс энергиясының кемуі беттік құбылыстармен байланысты. Ядроның бетіне жақын орналасқан [[нуклондар]]дың ядроның ішіндегі нуклондарға қарағанда өзара әрекеттесетін көршілерінің саны азырақ болады. Өйткені [[ядролық күштер]] қысқа қашықтықта ғана әрекет етеді. Сондықтан ядроның ішіндегі нуклондармен салыстырғанда ядроның бетіндегі нуклондардың байланыс энергиясы аз. Ядро кіші болған сайын, нуклондардың көпшілігі [[ядро]] бетіне жақын орналасады. Сол себепті жеңіл ядролардың меншікті байланыс энергиясы аз.

[[Протон]]дар санының өсуі кулондық тебілу күшінің артуына әкеледі, нәтижесінде ауыр элементтер (<big>''Z''>82</big>) ядроларының меншікті байланыс энергиясы кемиді. Олай болса, ауыр элементтер ядросы тұрақсыздау болып келеді. Кулондық күштер ядроны ыдыратуға тырысады. Табиғатта жиі кездесетін және ядродағы [[протон]]дардың немесе [[нейтрон]]дардың саны ''киелі сандар'' деп аталатын 2, 8, 20, 24, 50, 82, 126 сандарына тең ядролар тұрақты болып келеді. Ал, егер протондардың да, нейтрондардың да сандары киелі сандарға тең болса, онда ''қосарланған киелі санды ядро'' аса тұрақты болады. Табиғатта ондай бес ядро бар: <math>_2^4He , </math> <math>_8^{16}0 , </math> <math>_{20}^{40}Cr , </math> <math>_{82}^{208}Pb .</math>

Киелі ядролардың тұрақты болып келуін [[Ядро|ядроның кабықтық моделі]] негізінде түсіндіруге болады.<ref name=f1/>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

[[Санат:Ядролық физика]]