Сүмбіле бетінің кодын көру

[[Сурет:Sirius A and B artwork.jpg|thumb|right|200px|Сүмбіле [[Қосаржұлдыз]] жүйесі, NASA]]

'''Сүмбіле''' немесе '''Сириус''' ({{lang-la|Sirius}}), сонымен қатар '''Үлкен Арлан шоқжұлдызындағы α жұлдыз'''  ({{lang-la|α Canis Majoris}}) — [[Үлкен Арлан]] шоқжұлдызында, [[аспан]]ның орталық жарты шарына орналасқан, (Қазақстанда қыста шығыс оңтүстік аспаннан көрінеді) жерден қарағанда ең жарық көрінетін [[жұлдыз]]. Белгісі - '''Bd：α CMa'''.

Сүмбіленің жалтырауы 1,46 жұлдыздық шамаға тең болып, екінші жарық жұлдыз [[Канопус]]ке қарағанда екі есе артық жарқырайды. Оның ағылшынша аты Sirius /sɪɹiəs/, ол ежелгі грекше Σείριος сөзінен келген. Оның Байер белгілемесіндегі аты - [[Үлкен арлан шоқжұлдызы]]ндағы α жұлдыз. Көзімізге сүмбіле бір тұрақты жұлдыз болып көрінгенімен, ол шынтуайтында Қосаржұлдыз болып есептеледі. Ол спектрі A1V болған ақ [[негізгі тізбек жұлдызы]] мен спектрі DA2 болған күңгірт [[ақ ергежейлі]] серігі Сүмбіле B дан құралады（Bd：α CMa B）.<ref>«Қазақстан»: Ұлттық энцклопедия / Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы «[[Қазақ энциклопедиясы]]» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, VIII том</ref>

Сүмбіленің басқа жұлдыздардан өте жарық көріну себебі оның жарық шамасының жоғарылығынан ғана емес, және оның жерге өте жақындығынан болған. Ол күнге жақын жұлдыздардың бірі есептеледі. Сүмбіленің [[Күн]]нен қашықтығы 2,6 парсек (8.6 жарық жылы).  Сүмбіле диаметрі жағынан Күннен екі есе үлкен, жарқырауы Күн жарқырауынан 25 есе артық.

Сүмбіле [[Қосаржұлдыз]]ы 200 - 300 млн жылдық тарихқа ие. Ол әу бастан-ақ екі көк түсті жарық жұлдыздан құралған. Жоғары энергияға ие Сүмбіле B өз энергиясын сарқып, алып қызыл жұлдызға айналған және сыртқы қабатынан үздіксіз жеміріліп, осыдан шамамен 120 млн жыл бұрын қусырылып қазіргі [[Ақ ергежейлі]]ге айналған екен.

== Қазақ астрономиясындағы Сүмбіле жұлдызы ==
{{Ambox
|type = style
|image = [[Сурет:Question book-4.svg|50x40px|link=|alt=]]
|text = Бұл бұл бөлімдегі тақырып толық зерттелмеген, оны ары қарай зерттеу керек.
}}

[[Қазақ тілі|Қазақ]], [[Қырғыз тілі|қырғыз]], [[Өзбек тілі|өзбек]], [[Түрікмен тілі|түрікмен]], [[ТӘЖІК ТІЛІ|тәжік]], [[Парсы тілі|парсы]], пуштун ([[Ауғанстан]]) [[күнтізбе]]лерінде Сүмбіле жұлдызы 31 күндік [[зодиак]] айы саналады.

Ол тамыздың соңы, қыркүйектің басы аралығына Қазақстанның түңгі аспанында пайда болады. Ол Қиыс Оңтүстік (шығыс оңтүстік) аспанынан қыс бойы сәулесін шашып тұрады. [[Қазақ халқы]] бұл айдың алғашқы жартысын ''“Лақ Сүмбіле”'', екінші жартысын ''“Теке Сүмбіле”'' деп атайды.

Тамыз айында Сүмбіленің суы жүреді, сондықтан да қазақтар "Сүмбіленің суы жүріп пе екен?" – деп сұрайтын болған. Сүмбіле  жаңбыры  болып өткен жердің көдесінің түбі көк, малға от болады деп, жылқыны қыста сол жерге тебіндеткен.<ref>http://kostanaytany.kz/archives/5360 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150121110535/http://kostanaytany.kz/archives/5360 |date=2015-01-21 }}</ref>

Қазақта "Сүмбіле туса су суыр, Таразы туса таң суыр" деген сөз бар. Яғни, қыркүйектің соңғы онкүндігінде күз келеді. Жауын басталады. Сүмбіле жұлдызы туған шақтан бастап өзен-көлдердің суы ептеп салқындай бастайды. Сүмбіленің аспанда көрінуі елімізде қыстың алғашқы лебімен тұспа-тұс келеді.

Сүмбіле туған соң суда сүлік өле бастайды. Және "Сүмбіле туса сұмпиып,ат тойынар құнтиып" деген сөз бар. Бұл сүмбіле тууымен күн салқындап , жылқы баласына шыбын-шіркейсіз мезгіл басталатынын, әсіресе суда сүлік өліп, жылқылар жақсы жайыла бастайтынынан болса керек.

[[Сурет:Sirius A & B X-ray.jpg|thumb|right|200px|Сүмбіле. Чандра рентгендік обсерваториясының суреті. Онда "Сүмбіле В" серігі де анық байқалады.]]
"Сүмбіле жұлдызы туғанда жарқырап,<br />
Құлынның үлесін биеден тартып ап.<br />
Ел қымыз ішкені,<br />
Қаздардың қайтқаны,<br />
Сол қайтқан қаздардан қыс сәлем айтқаны.<br />
Жабырқап қалғаны аққудың құт көлі – <br />
Жап-жасыл жайлаудың қызығы біткені.<br />
Көтеріл, қыпшақтар,<br />
Үй жықсын ұл-қызың...<br />
Қолында өледі Сүмбіле жұлдызы."<br />
(Олжас Сүлейменов,«Сен – менің кейіпкерімсің», Қадыр Мырзалиев аударған)

== Бақылау-өлшеу тарихы ==
{| style="float: left; margin: 5px; border: 1px solid black;"
|- align="center"
|
<hiero>X1:N14-M44</hiero>
Сүмбіле/Сопдеттің [[иероглиф]] нұсқасы
|}
[[Сурет:Isis.svg|thumb|right|200px|Мысыр ана құдайы [[Исида]] (ISIS), [[Осирис]]тің әйелі, [[Перғауын]]дар осы Құдайдың балалары есептелген.]]
Ең ежелгі астрономиялық жазбаларда Сүмбіле туралы айтылған, оны ежелгі [[мысыр]]лықтар Сопдет（Sopdet, грекше: Σώθις）деп атаған. Ол бейнелі жазуда (иероглиф) жұлдыз бен үшбұрыш арқылы таңбаланған. Мысыр перғауындарының ортакезең патшалығы кезіндегі календары Сүмбіле туған күннен басталған. Сол күні тәңертең Сүмбіле күннен біршама алыстайтындықтан күннен бұрын көтеріліп, өзінің құдіретті де, тылсым нұрын шашып, сосын 70 күннен кейін аспаннан көрінбей кететін болған. Бұл күннің календар үшін маңызы ол Ніл өзенінің тасуына тура келеді.<ref>{{cite book 
 | first=Fred | last=Wendorf | coauthors=Schild, Romuald | year=2001 | title=Holocene Settlement of the Egyptian Sahara: Volume 1, The Archaeology of Nabta Plain | pages=p. 500 | publisher=Springer | isbn=0306466120 | url=http://books.google.com/books?id=qUk0GyDJRCoC&pg=PP1&dq=isbn:0306466120&sig=wDa9MW9Qy5f3BIvPvbDLc_LMnJE#PPA500,M1 | format=Google Book Search preview | accessdate=2008-05-16 }}</ref> Сүмбіле жоғалатын 70-ші күні миф бойынша Сопдет пен  Исиданың мысыр перғауыны сарайына түнеп кетуі есептеледі.
[[Сурет:Finding sirius.png|thumb|left|300px|Сүмбілені қазақ жерінде қыста шығыс оңтүстік аспаннан оңай байқауға болады.]]
Ежелгі гректер Сүмбіле туғанда жазғы шіліңгір ыстық ағаштарды кептіріп, еркектерді әлсіретіп, әйелдерді мазасыз етеді деп есептеген.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 19}}</ref> Сүмбіле өте жарық болғандықтан, алғашқы жаздың тұрақсыз климатында тіпті де жарқырап, жаман істердің тууын шақырғандай болады. Сүмбіленің пәле-қазасына "ұшыраған" адамды (бір бәлеге ұрынған адамды) “astroboletos”（αστροβολητος）немесе “жұлдыз соққысы” ауруымен ауырды деп есептеген. Сүмбіле олардың жазба деректерінде "өрт", "жалын" деген сөздермен бейнеленіп Сириус деп аталған.<ref name="Hol20"/> Бұл жұлдыз шыққаннан кейінгі жазды "ит күні" деп атаған.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=pp. 16-17}}</ref> Арлан жұлдызы деген сөз осыдан келіп шықса керек.
[[Сурет:Standing Osiris edit1.svg|thumb|right|200px|Осирис]]
Эгей теңізінің Искья аралындағы аборигендер салқын жел соққаны үшін Сүмбіле мен Зевске тасаттық беріп, Сүмбіленің аспанда көрінуін үлкен құрметпен күткен. Егер ол жарқырап шықса бақыт-бақтың, молшылықтың нышаны, егер күңгірттеніп шықса, обаның нышаны деп сенген. [[Археолог]]тар аралдан б.з.д ІІІ ғасырдағы ақшаларды қазып алды. Оның бетіне жарқыраған ит, нұрлы аспан денесі бедерленген, бұл Сүмбіле жұлдызының олар үшін қаншалық маңызды екенін көрсетсе керек.<ref name=Hol20>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 20}}</ref>

Римдіктер сәуірдің 25 алды-артында Сүмбіленің Кай батуын тойлаған. Олар римнің астықты қурататын құдайы Robigo-ға бір ит құрбандық шалып, шарап пен жемісті үйіп төгіп, қой да сойып, сол жылы болатын жұлдыз жарығының астықты құртуын "тосады".<ref>[[Ovid]]. ''[[Fasti (poem)|Fasti]]'' IV, lines 901-942.</ref>

[[Александрия]]лық [[Птолемей]] өзінің «[[Альмагест]]» кітабының 7 және 8 тарауларындағы жұлдыздар картасы ішінде Сүмбілені аспан шарының орталық сызығына орналастырған. Ол Сүмбілені 6 қызыл тұрақты жұлдыздың бірі деп сипаттаған. (Оның қызыл жұлдыз ба, емес пе екені туралы тарихта үлкен пікірталас болған.) қалған бес жұлдыз М және К тұрақты жұлдыздары (Арктур және Betelgeuse) қатарлылар.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 32}}</ref>

Жарық жұлдыз ежелгі [[Полинезия]]лықтар үшін де өте маңызды болды. Олар өйткені самсыған [[Тынық мұхит]] аралдары арасында жұлдызға қарап жол жүрді. Сүмбіле [[көкжиек]]те жүргенде ол теңізшілер үшін компас болды. Бұл жарық жұлдыз сондай-ақ белдеулік бұрышты есептеуде қолданылды. Sirius ауытқуы Фиджи аралына сай келетіндіктен, ол әр күні фиджи аралы төбесінде көрінеді.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 25}}</ref> Сүмбіле Алып құс шоқжұлдызындағы “Manu”-дың денесі, Canopus оның оңтүстік қанаты, Procyon оның сол жақ қанаты, сөйтіп полинезия аспаны үлкен екі бөлікке бөлінеді.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=pp. 25-26}}</ref>

Сүмбіленің көтерілуі Грекияда жаздың басталуы болса, Маориліктер үшін суық қыстың басталуы болып, жергілікті халық Сүмбілені де, қысты да  Takurua деп атаған екен.

== Қозғалысы ==
[[File:Sirius mouvement.jpg|thumb|right|Сүмбіленің1793жылдан1880жылдары аралығындағы қозғалысы]]
1676 жылы әйгілі [[астрономия]] ғалымы [[Эдмонд Галлей]] оңтүстік [[Атлант мұхиты]]ының қасиетті Елена (Saint Helena) аралында (Тарихта ол аралға император [[Наполеон Бонапарт]] сүргін етілгені, ағылшындардың ұзақ уақыт [[Күшән|Күшәла]]мен (арсенмен) уландыруы кесірінен сонда қайтыс болғаны белгілі.) бір жылын өткізііп, оңтүстік жарты шар аспанын зерттейді. Шамамен 40 жылдан кейін (1718ж.) өзінің өлшеулері мен Птолемейдің «[[Альмагест]]» кітабындағы деректерді салыстырып, тұрақты жұлдыздардың тұрақты еместігін, олардың да үздіксіз қозғалып, өзгеріске түсетінін ашты. Аталған зерттеу бойынша Арктур мен Сүмбіле бірдей жылжыған. Сүмбіле 1800 жыл ішінде оңтүстікке қарай 30 Минут дуги (шамамен ай шарының радиусындай) жылжыған екен.<ref>{{citation |last=Holberg|first=JB|title=Sirius: Brightest Diamond in the Night Sky|pages=pp. 41–42|year=2007|publisher=Praxis Publishing|location=Chichester, UK|isbn=0-387-48941-X}}</ref>

Сүмбіле 1868 жылы әлемдегі тұңғыш рет қозғалыс жылдамдығы өлшеніп шыққан тұрақты жұлдыз есептеледі. Сэр Уильям Хаггинс Сүмбіле жұлдызының жарық спектріне мұқият талдау жасап, ондағы ап-анық [[қызару]]ды байқады. Сонымен ол Сүмбіле жұлдызы 40км/сек жылдамдықпен күн жүйесінен алыстап бара жатыр деген қорытындыға келді.<ref>{{cite book 
 | year=1994 | first=John | last=Daintith
 | coauthors=Mitchell, Sarah; Tootill, Elizabeth; Gjertsen, D.
 | title=Biographical Encyclopedia of Scientists
 | pages=p. 442 | publisher=CRC Press | isbn=0750302879 }}
</ref><ref>{{cite journal
 | last=Huggins
 | first=W.
 | title=Further observations on the spectra of some of the stars and nebulae, with an attempt to determine therefrom whether these bodies are moving towards or from the Earth, also observations on the spectra of the Sun and of Comet II
 | journal=Philosophical Transactions of the Royal Society of London
 | year=1868 | volume=158 | pages=529–564
 | doi=10.1098/rstl.1868.0022  | issn=0261-0523}}</ref> Бұл кезектегі өлшеулер бойынша 7.6км/сек деген нәтижеден біршама артық болса да, астрономия ғылымында  Радиаль жылдамдықты өлшеуді зерттеудің басы болды.

== Серік жұлдызының байқалуы ==
[[Сурет:Orbit5.gif|thumb|right|200px|Қос ергежейлінің өзара айналуы]]
Неміс астрономы Фридрих Вильгельм Бессель 1844 жылы Сүмбіле қозғалысындағы түсініксіз өзгерістерге негізделіп, оның басқа бір серік жұлдызы бар екенін жорамалдады.<ref name="fwbessel">{{cite journal
| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1844MNRAS...6..136.
| title=On the Variations of the Proper Motions of ''Procyon'' and ''Sirius'' 
| author=F. W. Bessel, communicated by J. F. W. Herschel
| journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society
| volume=6 | month=желтоқсан | year=1844 | pages=136–141}}</ref>

Шамамен 20 жылдан кейін АҚШ телескоп жасаушы және астрономы Алван Грэм Кларк（Alvan Graham Clark）1862ж. 31 қаңтарда тұңғыш рет осы күңгірт серікті байқады. Астрономдар оны Сүмбіле В, немесе Кіші Сүмбіле деп атады.<ref name="flammarion">{{cite journal
|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1877AReg...15..186F 
|title=The Companion of Sirius
|author=Camille Flammarion
|journal=The Astronomical Register
|volume=15|issue=176|month=August|year=1877|pages=186–189}}</ref> Ал жарық және көзбен көруге болатыны салыстырмалы түрде Сүмбіле А деп аталады.

1894ж. бастап адамдар Сүмбіленің орбитасындағы жүйесіздікті байқап, бәлкім Сүмбіленің үшінші серігі болуы мүмкін деп жорамалдады. БІрақ бұл жорамал әлі дәлелденген жоқ. Есептеулерге негізделгенде жорамалданған 2-ші серігінің Сүмбіле А -ны айналу периоды 6 жыл, ол күн массасының 0.06 есесіндей ғана. Ол Ақ ергежейлі есептелетін Сүмбіле В жұлдызына қарағанда 5-10 дәрежелі қараңғы, сондықтан бұл серік әлі айқындалмай, анықталмай келеді.<ref>{{cite journal
 | author=Benest, D., & Duvent, J. L.
 | title=Is Sirius a triple star?
 | journal=Astronomy and Astrophysics
 | year=1995 | month=шілде | volume=299 | pages=621–628
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1995A&A...299..621B
 | accessdate=2007-02-04 }} For the instability of an orbit around Sirius B, see §3.2.</ref> 1920 жылы байқалған Сүмбіленің Екінші серігі делінген жұлдыз Сүмбіленің ар жағындағы Сүмбілеге қатысы жоқ жұлдыз екен.<ref>{{cite journal
 | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/2000A%26A...360..991B
 | title = Search for companions around Sirius
 | journal = Astronomy and Astrophysics
 | accessdate = 2007-10-13
 | author = Bonnet-Bidaud, J. M.; Colas, F.; Lecacheux, J.
 | year=2000 | month=August | volume=360 | pages=991–996 }}</ref> Таяудағы зерттеу шамалары аталған екінші серік жұлдыздың барын дәлелдей алмағанымен, бірақ ол Сүмбіле А ға өте жақын болғандықтан, бәлкім анықталмай жатқан болар деген жорамалға апарады.

Уолтер Адамс 1915 жылы Вильсон обсерваториясында 1.5 метрлік шашыратқыш телескоп арқылы Сүмбіле В жұлдызының жарық спектріне талдау жасап, оны күңгірт Ақ ергежейлі жұлдыз деп бағалады.<ref>{{cite journal
|url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1915PASP...27..236A 
|title=The Spectrum of the Companion of Sirius
|author=W. S. Adams
|journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific
|volume=27 |issue=161 | month=желтоқсан |year=1915 |pages=236–237 
|doi=10.1086/122440}}</ref> Оның [[Ақ ергежейлі]] болу сипаты содан былай тұрақтасты. Ол тарихтағы анықталған екінші [[Ақ ергежейлі]] есептеледі.<ref>{{cite journal
 | last =Holberg  | first = J. B.
 | title=How Degenerate Stars Came to be Known as White Dwarfs
 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society
 | year=2005 | volume=37 | issue=2 | pages=1503
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005AAS...20720501H
 | accessdate=2007-05-15 }}</ref>

Robert Hanbury Brown және Richard Q. Twiss қатарлы зерттеушілер 1959 жылы Jodrell Bank обсерваториясында өздерінің Оптикалық интерферометрі арқылы Сүмбіле А жұлдызының диаметрін есептеді.<ref>{{cite journal
 | author=R. Hanbury Brown and R. Q. Twiss
 | title=Interferometry of the Intensity Fluctuations in Light. IV. A Test of an Intensity Interferometer on Sirius A
 | journal=Proceedings of the Royal Society of London 
 | year=1958 | volume=248 | issue=1253 | pages=222–237
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1958RSPSA.248..222B
 | accessdate = 2006-07-04 }}</ref>

Астрономдар 2005 жылы [[Хаббл ғарыш телескопы]] арқылы Сүмбіле В жұлдызының диаметрі шамамен жер диаметріндей екенін (12,000км) анықтады. Бірақ аталған жұлдыздың салмағы күн салмағының 98% екен.<ref>{{cite web
 | author=Dwayne Brown, Donna Weaver | date=желтоқсан 13, 2005
 | url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2005/36/text/
 | title=Astronomers Use Hubble to 'Weigh' Dog Star's Companion
 | publisher=NASA | accessdate=2007-10-13
}}</ref><ref>{{cite news | first=Christine | last=McGourty 
 | title=Hubble finds mass of white dwarf
 | publisher=BBC News | date=2005-12-14
 | url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/science/nature/4528586.stm
 | accessdate=2007-10-13 }}</ref><ref>{{cite news | author=Peter Bond
 | title=Astronomers Use Hubble to 'Weigh' Dog Star's Companion
 | publisher=Royal Astronomical Society | date=2005-12-14
 | url=http://www.ras.org.uk/index.php?option=com_content&task=view&id=897&Itemid=2
 | accessdate=2006-08-04 }}</ref><ref>{{cite journal
| author=M. A. Barstow, Howard E. Bond, J. B. Holberg, M. R. Burleigh, I. Hubeny, and D. Koester
 | title=Hubble Space Telescope spectroscopy of the Balmer lines in Sirius B
 | journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society
 | year=2005 | volume=362 | issue=4 | pages=1134–1142
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2005MNRAS.tmp..739B
 | accessdate = 2007-10-13
 | doi=10.1111/j.1365-2966.2005.09359.x }}</ref>

== "Қызыл жұлдыз" пікірталасы ==
Сүмбіле жұлдызы жай көзге негізінен ақ жарықты. Бірақ кейде ол түрлі жарықтардың құбылып тұрғанындай көрінетіні тағы бар. Оған тесіле қараған адам ондағы жалтылды, жарық ауысуын байқамай қоймайды. Тарихта оның түсін қызыл деп сипаттау көп кездеседі. Бірақ, аталған жұлдыз (Сүмбіле А жұлдызы) сөнген қызыл жұлдыз емесі тағы белгілі. Сонымен астрономияда оның түсі туралы талас-тартыс болып өтті.
[[Сурет:PSM V78 D326 Ptolemy.png|thumb|right|200px|Клавди Птолемей ( 90ж. – 168ж.)]]
Б.з.д 150-ші жылдары астроном [[Птоломей]] Сүмбілені "қызыл жұлдыз" деп есептеп, басқа бес тұрақты жұлдызбен бірге (Арктур, Бетельгейзе, Антарес, Альдебаран және Поллукс) қызыл және сарғыш түсте көрінетін жұлдыздар деп сипаттаған.<ref name=Hol157>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 157}}</ref>  Әуесқой астроном Thomas Barker 1760 жылы Лондон ғылым академиясы жиналысында Птоломей белгілеген қызыл түсті жұлдыздардың шындыққа сай келмейтіні туралы баяндама жасады. Көптеген жұлдыздарда жарқылының ауысуы құбылысы болады, түсі құбылып көрінеді, сондықтан адамдар ол жұлдыздарды қызыл түске де ауысады деп түсінген. Thomas Jefferson Jackson See 1892 жылдан бастап Қызыл түсті Сүмбіле мәселесін көтеріп, өз зерттеулерінен бірнеше мақалалар жариялады. Ол Сүмбіленің қызыл түсті екенін Птолемей ғана емес, астроном болмаса да ақын Арат, шешен Цицерон, қолбасы Германикалар да айтқан екен. Сенека болса Сүмбіле қызыл түсті, тіпті Марсқа қарағанда қызылы әлдеқайда қою деп жазыпты.<ref>{{cite journal |author=Whittet DCB   |year=1999|title=A Physical Interpretation of the ‘red Sirius’ Anomaly |journal=Mon. Not. R. Astron. Soc. |volume=310|pages=335–39|doi=10.1046/j.1365-8711.1999.02975.x}}</ref><ref name=Hol162>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 162}}</ref> Бірақ барлығы солай есептемеген. Мысалы Іғ.-дағы ақын Маркус Манилий оны "көк түсті" жұлдыз деп сипаттаса, ІVғ.-дағы ақын Avienus те солай жазыпты. ЕЖелгі қытайлар б.з.д. ІІғ. жазбаларында және IVғ. жазбаларында Сүмбілені ақ түсті деп сипаттаған.<ref name=Hol161>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 161}}</ref>
[[Сурет:Sirius A and B Hubble photo.jpg|thumb|right|200px|Сүмбіле, Хаббл ғарыш телескопы]]
Неміс астрономдары Wolfhard Schlosser мен Werner Bergmann 1985 жылы VІІІ ғасырдағы Ломбардия жазбасын көрсетті. Бұл жазбада "жұлдыздың орнына қарай дұға ету" туралы жазылған екен. Жазбада Сүмбілені қызыл түсті деп сипаттаған. Неміс ғалымдары осыған негізделіп Сүмбіле В жұлдызының қызыл сөнген жұлдыз екенін айтты.<ref>{{cite journal |author=Schlosser W, Bergmann W|year=1985 |month=қараша|title=An early-medieval account on the red colour of Sirius and its astrophysical implications |journal=Nature |issue=318 |pages=45–46|doi=10.1038/318045a0|url=http://www.nature.com/nature/journal/v318/n6041/abs/318045a0.html (abstract) |accessdate= 2008-01-11|volume=318}}</ref> Бірақ басқа ғалымдар бұл жазбадағы жұлдызды Сүмбіле емес, Арктур болуға тиіс деп есептеді.<ref>{{cite journal |author=McCluskey SC|year=1987|month=қаңтар|title=The colour of Sirius in the sixth century|journal=Nature |issue=325 |pages=87|doi=10.1038/325087a0|url=http://www.nature.com/nature/journal/v325/n6099/abs/325087a0.html (abstract) |accessdate= 2008-01-11|volume=318}}</ref><ref>{{cite journal |author=van Gent RH|year=1987|month=қаңтар|title=The colour of Sirius in the sixth century|journal=Nature |issue=325 |pages=87–89|doi=10.1038/325087b0|url=http://www.nature.com/nature/journal/v325/n6099/abs/325087b0.html (abstract) |accessdate= 2008-01-11|volume=318}}</ref><ref name=Hol163>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 163}}</ref>

Астрономдар әлдеқашан Сүмбіле А, немесе Сүмбіле В жұлдыздарының тарихи өзгерісі арқылы оның түсін сипаттайтын уәжге келіспейді. Өйткені, мыңдаған жылдық өзгеріс тұрақты жұлдыз үшін тым қысқа, астрономдар да тұмандықтарға талдау жасау барысында осындай өзгерістердің болатынын байқамады.

Бүгінге дейін байқалмаған 3 серік жұлдызының әсері де Сүмбілені қызыл жұлдыз деп есептеудің бір мүмкін себебі есептеледі.<ref>{{cite journal
 | last=Kuchner
 | first=Marc J.
 | coauthors=Brown, Michael E.
 | title= A Search for Exozodiacal Dust and Faint Companions Near Sirius, Procyon, and Altair with the NICMOS Coronagraph
 | journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific
 | year=2000
 | volume=112
 | pages=827–832
 | url=http://arxiv.org/abs/astro-ph/0002043
 | accessdate=2008-01-21
 | doi= 10.1086/316581
}}</ref> Басқа түсіндірулер бойынша, Сүмбілені қызыл деп есептеу өлең жолдарында ақындардың жамандықты, сорды, бақытсыздықты сипаттау мағынасында алынған, немесе көтерілген кездегі күшті жарығына негізделіп оны қызыл деп атаған болуы мүмкін. Жай көзбен қарағанда Сүмбіле көкжиектен алыс емес қашықтықта қызыл, ақ, көк түстердің ауысқан, құбылған жарығын шығарады.<ref name=Whittet99>{{cite journal|author=Whittet DCB|title=A physical interpretation of the 'red Sirius' anomaly|journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society|year=1999|volume=310|issue=2|pages=355–359| url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1999MNRAS.310..355W|accessdate=2007-06-30|doi=10.1046/j.1365-8711.1999.02975.x}}</ref>

== Көрінісі ==
[[Сурет:Celestia Sirius.jpg|thumb|right|200px|Сүмбіле А және СҮмбіле В, Хаббл ғарыштық телескопы<ref>{{cite news
 | title=The Dog Star, Sirius, and its Tiny Companion
 | publisher=Hubble News Desk | date=2005-12-13
 | url=http://hubblesite.org/newscenter/newsdesk/archive/releases/2005/36/image/a
 | accessdate=2006-08-04 }}</ref>]]
Сүмбіленің жұлдыздық көрсеткіші 1.47 болып, кешкі аспандағы ең жарық жұлдыз есептеледі. Ол екінші жарық жұлдыз Қария жұлдызынан (Canopus, жұлдыздық шамасы 0.72) екі есеге жуық жарық. Әрине, оның жарқырауы [[ай]]ға, [[Венера]] мен [[Юпитер]]ге жетпейді, кейде [[Меркурий]] мен [[Марс]] та одан жарық көрінеді.<ref>{{cite web
| last=Espenak | first=Fred
| url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/TYPE/mars2.html 
|title=Mars Ephemeris
|work=Twelve Year Planetary Ephemeris: 1995-2006, NASA Reference Publication 1349}}</ref><ref>{{cite web
| last=Espenak | first=Fred
| url=http://sunearth.gsfc.nasa.gov/eclipse/TYPE/mercury2.html 
|title=Mercury Ephemeris
|work=Twelve Year Planetary Ephemeris: 1995-2006, NASA Reference Publication 1349}}</ref> Сүмбіле 73° солтүстік ендіктің солтүстігін айтпағанда, жер бетіндегі адам қоныстанған өңірдің барлығында дерлік байқалады. Әрине, солтүстік өңірлерде ол биік аспанға көтерілмейді. Мысалы Санкт-Петербургтен күзеткенде сүмбіле көкжиектен тек 13° ғана биікке көтеріледі.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 82}}</ref> Сүмбіле, [[Процион]] және  [[Орион]] үш жұлдызы солтүстік жарты шар үшін [[қысқы аспан үшбұрышы]]ның бұрыш нүктелері есептеледі.<ref>{{cite web
 | last=Darling | first=David
 | url=http://www.daviddarling.info/encyclopedia/W/Winter_Triangle.html
 | title=Winter Triangle
 | work=The Internet Encyclopedia of Science
 | accessdate=2007-10-20 }}</ref> Сүмбіле жұлдызының склонениесі (?) (Declination) 17°  болғандықтан, оңтүстік бойлық 73° бастап ол [[поляршеңбері жұлдызы]] есептеледі. Тамыз айының алғашқы сәтінен бастап оңтүстік жарты шар аспанынан күн батқан соң батысқа батады, бірақ күн шығудан ілгері шығыс аспанына көтеріледі.

Адамдар үйлесімді орта жағдайында күн шығып тұрған кезде де Сүмбілені жай көзбен көре алуы мүмкін. Ондайда ауа өте шалаң, күзету бұрышы теңіз деңгейінен жоғары, күн тек көкжиекке асылып тұруы, сүмбіле де дәл төбеде болуға тиіс. Әрине, күндіз сүмлібе көрген мұндай жағдай сирек кездеседі. Белгілі мағынада, әсіресе діни мағынада бұл адамға соқырсенімдік түсініктер туғызуы мүмкін.<ref>{{cite journal
 | first=C. | last=Henshaw
 | title=On the Visibility of Sirius in Daylight
 | journal=Journal of the British Astronomical Association
 | year=1984 | volume=94 | issue=5 | pages=221–222
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1984JBAA...94..221H
 | accessdate=2007-10-20 }}</ref>
[[Сурет:Canis Major & Minor & Lepus.gif|thumb|left|200px|Жұлдызды түндегі сүмбіле және басқалары]]
Сүмбіленің екі өзара айналатын жұлдызының орбиталарына орай екі жұлдыздың ең қысқа қашықтығы 3 арксекунд, ал ең алыс болғанда 11 арксекунд болады. Олардың арақашықтығы ең жақын болғанда олардың екеу екенін ажырату біршама қиын. Өйткені Ақ ергежейлі сүмбіле В жұлдызы жарқырауы тым күшті сүмбіле А жұлдызына жақын келеді. Оларды анық ажырату үшін аспан райының идеал болуы ғана емес, калибрі 300mm -лік телескоп керек. 1994 жылы екі жұлдыз өздерінің ең тоқайласу нүктесіне келді де, содан былай олар бір бірінен алыстай бастады. Қазір оларды ажырату қиын емес.<ref>Two full 50.09&nbsp;yr orbits following the periastron epoch of 1894.13 gives a date of 1994.31.</ref><ref name=mullaney>{{cite web
 | last=Mullaney | first=James | date=наурыз 2008
 | url=http://www.skyandtelescope.com/observing/objects/doublestars/3309846.html?page=3&c=y
 | title=Orion's Splendid Double Stars: Pretty Doubles in Orion's Vicinity 
 | publisher=Sky & Telescope | accessdate=2008-02-01 }}</ref>

Сүмбіле А және Сүмбіле В жұлдыздары жерден 8.6 жарық жылы қашықтықта. Ол күн жүйесіне жақын жұлдыздар ішінде 8-ші орында тұр.<ref name="reconslist">{{cite web
 | last = Henry | first = Dr. Todd J. | date=  2006-07-01
 | url = http://www.chara.gsu.edu/RECONS/TOP100.posted.htm
 | title = The One Hundred Nearest Star Systems
 | publisher = RECONS | accessdate = 2006-08-04 }}</ref> Сондай-ақ ол күге жақын жұлдыздықтардың 5-сі есептеледі. Жерге ең жақын жұлдыздардың бірі болу сүмбіленің жарық болу сырының бірі есептеледі. Оған біршама ұқсайтын жұлдыздар мысалы бұлдыр [[Кентавр Альфа]] жұлдызы, ал алыс болғанымен өте жарық көрінетін [[алып жұлдыз]]дар, мысалы Қария (Canopus), Ригель, немесе Орион қатарлылар бар.<ref>{{cite web
 | url=http://www.rasnz.org.nz/Stars/BrightStars.htm
 | title=The Brightest Stars
 | publisher=Royal Astronomical Society of New Zealand
 | accessdate=2007-12-14 }}</ref>

Сүмбіле күнге қарағанда 25 есе жарық. Сүмбілеге ең жақын ірі тұрақты жұлдыз Процион болып, ол 5.24 жарық жылы қашықтықта. 1977 жылы ұшырылған Вояджер-2 ғарыш аппараты Юпитер тектес төрт Иовиан жұлдызға (Jovian planets) ғылыми зерттеу жұмысын жүргізіп болған соң, шамамен 296, 000 жылдан кейін Сүмбіле жұлдызына 4.3 жарық жылы қашықтықта жақындайды екен.<ref>{{cite web
 | last = Angrum
 | first = Andrea
 | date=  August 25, 2005 
 | url =http://voyager.jpl.nasa.gov/mission/interstellar.html
 | title = Interstellar Mission 
 | publisher = NASA/JPL
 | accessdate = 2007-05-07
}}</ref>

== [[Қосаржұлдыз]] жүйесі ==
[[Сурет:White Dwarf Ages.ogv|thumb|right|300px|Ақ ергежейлі жұлдыз]]
Сүмбіле қосаржұлдыз жүйесіне тән, екі ақ ергежейлі жұлдызы өзара айналумен болады, ара қашықтығы 20 астрономиялық бірлік шамасында (шамамен күн мен Уран арақашықтығындай).<ref>1&nbsp;light&nbsp;year&nbsp;=&nbsp;63,241&nbsp;AU; semi-major axis =&nbsp;distance × tan(subtended angle) =&nbsp;8.6 × 63,241 × tan(7.56″) =&nbsp;19.9&nbsp;A.U., approximately</ref> Олардың өзара айналу периоды 50 неше жыл. Біршама жарығырағы, сүмбіле А жұлдызы A1V нұсқалы [[жетектеуіш жұлдыз]] (Main sequence) болып, оның беткі темпратурасы 9,940K. Ал, серік жұлдызы, сүмбіле В жұлдызы жетектеуіш жұлдыз (Main sequence) болу сатысынан өтіп, әлдеқашан [[Ақ ергежейлі]]ге (White dwarf) айналып кеткен.

Қазір сүмбіле В жұлдызының жарық спектрі сүмбіле А ға қарағанда 10 000 есе күңгірт болса да, ол кезінде екі жұлдыздың ішіндегі массасы үлкені болған. Бұл қос жұлдыздың жасы шамамен 230 000 000 жыл. Жорамалдар бойынша, олар өз заманының алғашқы мезеттерінде екі көкшіл-ақ жұлдыз болып, эллипс орбитасымен өзара айналған, периоды 9.1жыл болған делінеді.<ref name=hol214>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 214}}</ref> Инфрақызыл сәулелі астрономиялық жерсерік өлшеуі бойынша, сүмбіле жүйесі мөлшерленгенінен тіпті де көп инфрақызыл сәуле шашады. Бұл оның ішіндегі [[жұлдыз шаңы]]на байланысты болуы мүмкін. Дегенмен мұндай жағдай [[қосаржұлдыз]] жүйесінде сирек кездеседі.<ref>{{cite conference
 | first=D. E.
 | last=Backman
 | co-authors=Gillett, F. C.; Low, F. J.
 | title=IRAS observations of nearby main sequence stars and modeling of excess infrared emission
 | booktitle=Proceedings, 6th Topical Meetings and Workshop on Cosmic Dust and Space Debris
 | publisher=COSPAR and IAF.
 | date=30 маусым- 11 шілде 1986
 | location=Toulouse, France
 | url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/nph-bib_query?bibcode=1986AdSpR...6...43B
 | accessdate = 2007-10-20 | id = ISSN 0273-1177 }}</ref><ref name="solstation" />

=== Cүмбіле А ===
[[Сурет:Sirius A-Sun comparison.png|thumb|right|200px|Сүмбіле А және Күн]]
Сүмбіле А жұлдызының массасы күн массасының 2.1 есесіндей.<ref name="solstation">{{cite web|url=http://www.solstation.com/stars/sirius2.htm|title = Sirius 2 | publisher = SolStation|accessdate = 2006-08-04}}</ref><ref>{{cite web|last=Pedro|first= Braganca|date=2003-07-15|url=http://www.space.com/scienceastronomy/brightest_stars_030715-1.html
|title=The 10 Brightest Stars|publisher=SPACE.com|accessdate=2006-08-04}}</ref> Астрономдар Оптикалық интерферометр арқылы оның радиусын есептеп, бұрыштық диаметрі 5.936±0.016mas екенін мөлшерледі. Оның тұрақты жұлдыз ретіндегі өз өсінде айналу жылдамдығы ақырын, секундына 16км, сондықтан жұлдыздық пішінінде ауытқу болмаған. Уега (Vega) және Сүмбіле А жұлдызының көлемі жақын, бірақ оның өз өсінде айналу жылдамдығы тез, секундына 274км. болғандықтан, анық түрде [[Экватор|екуатор]]ы сыртына қарай томпайып шыққан.<ref name=apj645>{{cite journal
 | last=Aufdenberg | first=J.P.
 | coauthors=Ridgway, S.T. ''et al''
 | title=First results from the CHARA Array: VII. Long-Baseline Interferometric Measurements  of Vega Consistent with a Pole-On, Rapidly Rotating Star?
 | journal=Astrophysical Journal
 | year=2006 | volume=645
 | pages=664–675
 | url=http://www.chara.gsu.edu/CHARA/Papers/Paper6.pdf
 | format=PDF | accessdate=2007-11-09
 | doi=10.1086/504149 }}</ref>

Жұлдыздық пішін бойынша Сириус А жұлдызы Молекулярлық тұмандықтық кеусеп күйреуінен пайда болған. Тағы 100 млн жыл өткен соң [[энергия]] қайнарын бүкілдей [[Термоядролық реакциялар|Термоядролық реакция]] қамдайтын болады. Оның өзегі [[тропосфера]] қабаты болып, CNO циклі (көміртегі, азот, оттегі айналысы) арқылы энергия жасайды. Астрономдар Сүмбіле А жұлдызы пайда болған соң 1 млрд жыл ішінде өз өзегінде сақталған сутегіні тауысып, [[Алып қызыл жұлдыз]] сатысын бастан кешірді, сосын барып [[Ақ ергежейлі]]ге айналды дейді.

Сүмбіле А жұлдызының жарық [[спектр]]і қою [[металдар|металдық]] спектрді бейнелейді, бұл оның гелийден ауыр [[элемент]]тердің ([[темір]], мысалы) артқанын көрсетеді. Күнмен салыстырғанда, Сүмбіле А жұлдызының атмосферасы ішінде салыстырмалы сутегі араласқан темір мөлшері <math>\begin{smallmatrix}[\frac{Fe}{H}]=0.5\end{smallmatrix}</math> екені, яғни 10<sup>0.5</sup> екені белгілі болды. Бұл деген сөз оның атмосферасындағы темір мөлшері күннің 316% екен. Бүкіл жұлдыз метал элементінен құрамайтыны анық, сондықтан бұл металдар оның беткі қабатындағы жұқа тропосферадан болуы мүмкін.

=== Сүмбіле В ===
[[Сурет:4heic0516d.jpg|thumb|right|200px|[[Қысқы аспан үшбұрышы]]: Сүмбіле (ең жарығы),  Процион (жоғары сол жағында), Орион (оң жағындағы қызылы)]]
Сүмбіле В жұлдызының массасы күн массасына жақын келеді. Ол белгілі болған ең ауыр Ақ ергежейлі есептеледі. Бірақ осынау ауыр масса жер шары үлкендігіндей жұлдызға сығылған. Сүмбіле В жұлдызының кезекте белгілі болған беткі темпратурасы 25,200 К. Бірақ, ішкі жағынан энергия тудыра алмайтындықтан, артық жылу радиация формасында айналасына шашырап, сүмбіле В ны барған сайын суытады, оған 200млн жылдан артық уақыт керек.<ref>{{cite web
 | last=Imamura | first=James N.
 | date=1995-10-02
 | url=http://zebu.uoregon.edu/~imamura/208/feb24/cool.html
 | title=Cooling of White Dwarfs
 | publisher=University of Oregon
 | accessdate=2007-01-03 }}</ref>

Кез келген жұлдыз [[негізгі тізбек жұлдызы]] (Main sequence) және [[Алып қызыл жұлдыз]] (Red giant) сатысынан өткенде барып [[Ақ ергежейлі]]ге айналатыны белгілі. Сүмбіле В -ның Ақ ергежейліге айналу жасы қазіргі жасының жартысынан көбірек уақытты ұстайды, яғни шамамен 120 млрд жылдың алдында болған. Бұл жұлдыз өзінің Жетектеуіш жұлдыз мезгілі кезінде салмағы 5 күн шамасындағы массаға ие болған екен және сол кездің өзінде әлдеқашан В дейгейлі жұлдыз болыпты. Сүмбіле В жұлдызы Алып қызыл жұлдызға айналғанда қосары сүмбіле А жұлдызының метал құрамы шұғыл артқан екен.<ref>{{cite web|last=Siess|first=Lionel|year=2000
 | url = http://astropc0.ulb.ac.be/~siess/server/iso.html|title = Computation of Isochrones
 | publisher = Institut d'Astronomie et d'Astrophysique, Université libre de Bruxelles| accessdate=2007-03-24}}</ref><ref>{{cite conference
 | first = Francesco
 | last = Palla
 | title = Stellar evolution before the ZAMS
 | booktitle = Proceedings of the international Astronomical Union 227
 | pages = 196-205
 | publisher = Cambridge University Press
 | date=  16-20 мамыр 2005
 | location = Italy
 | url = http://adsabs.harvard.edu/abs/1976IAUS...73...75P
 | accessdate = 2007-03-24
}}</ref>

Сүмбіле в жұлдызы алғашында [[Көміртегі]] мен [[оттегі]] элементтерінен құралғаны анық. Бұл екі элемент сүмбіле В жұлдызын қалыптастырған өлген тұрақты жұлдыздың [[Гелий]]лік термоядролық реакциясынан пайда болған. Бұл элементтер тіпті де жеңіл элементтермен қымталып, салмағына қарай қабатқа орналасып, оның бетіндегі жоғары тартылыс күшін туғызады.<ref>{{cite journal
 | last=Koester | first=D.
 | coauthors=Chanmugam, G.
 | title=Physics of white dwarf stars
 | journal=Reports on Progress in Physics
 | year=1990 | volume=53 | issue=7 | pages=837–915
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/1990RPPh...53..837K
 | accessdate=2008-01-03
 | doi=10.1088/0034-4885/53/7/001
}}</ref> Сондықтан, Сүмбіле В жұлдызының ең сыртындағы атмосферасы әлемдегі ең жеңіл элемент — таза [[сутегі]]ден құралған болып, спектрінен басқа элементтің жарығы байқалмайды.<ref>{{cite journal
 | last=Holberg | first=J. B.
 | coauthors=Barstow, M. A.; Burleigh, M. R.; Kruk, J. W.; Hubeny, I.; Koester, D.
 | title=FUSE observations of Sirius B
 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society
 | year=2004 | volume=36 | pages=1514
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2004AAS...20510303H
 | accessdate=2007-10-20 }}</ref>

== Жұлдыз тобы ==
Дания астрономы Ejnar Hertzsprung сүмбіленің аспандағы қозғалыс соқпағын бақылаған соң 1909 жылы сүмбіле жұлдызы [[Үлкен Аю]] шоқжұлдызындағы жылжымалы жұлдыздар тобына тәуелді деген идеяны ортаға қойды.<ref>{{cite web
 | last=Frommert | first=Hartmut
 | coauthors=Kronberg, Christine
 | date=2003-04-26
 | url=http://seds.lpl.arizona.edu/Messier/xtra/ngc/uma-cl.html
 | title=The Ursa Major Moving Cluster, Collinder 285
 | publisher=SEDS
 | accessdate=2007-11-22
|archiveurl=http://web.archive.org/web/20071220045208/http://seds.lpl.arizona.edu/Messier/xtra/ngc/uma-cl.html|archivedate=2007-12-20}}</ref> Үлкен аю шоқжұлдызының жылжымалы жұлдыз шоғыры 220 -дай тұрақты жұлдыздан құралған, аспанда ұқсас қозғалыс соқпағын басып өтеді. Олар алғашында тарқақ жұлдыз тобының бір бөлігі болған, кейін тартылыс күшін біртіндеп жеңіп бөлініп кеткен екен. Бірақ, астрономдар 2003 және 2005 жылдарғы талдау жасауларға негізделіп, сүмбіле жұлдызы бұл жұлдыздар тобына тән емес деген қорытынды шығарды. Үлкен аю шоқжұлдызының жылжымалы жұлдыз тобы шамамен 400 - 600 млн жылдық жасқа ие, ал сүмбіле жұлдызындағы [[металдар]] саны күнмен қарайлас болып, жасы бар болғаны 200 млн жыл ғана және бұл жұлдыздар тобы үшін тым аз жас есептеледі.<ref>{{cite journal
 | last=King | first=Jeremy R.
 | coauthors=Villarreal, Adam R.; Soderblom, David R.; Gulliver, Austin F.; Adelman, Saul J.
 | title=Stellar Kinematic Groups. II. A Reexamination of the Membership, Activity, and Age of the Ursa Major Group
 | journal=Astronomical Journal
 | year=2003 | volume=15 | issue=4 | pages=1980–2017
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2003AJ....125.1980K
 | accessdate=2007-11-22
 | doi=10.1086/368241 }}</ref><ref>[http://www.astronomy.com/asy/default.aspx?c=a&id=3391 The life and times of Sirius B], Ken Croswell, ''Astronomy'', online, 2005-07-27. Accessed 2007-10-19.</ref>

Сүмбіле бәлкім "Асқан сүмбіле тарқақ жұлдыздар тобына" тән болуы мүмкін, аталған тарқақ жұлдыздар тобындағы жарық жұлдыздар бәлкім Auriga β, Corona Borealis α, кратері β , Eridanus β, Serpens β  қатарлылар болуы мүмкін.<ref>{{cite journal
 | last=Eggen | first=Olin J.
 | title=The Sirius supercluster in the FK5
 | journal=Astronomical Journal
 | year=1992 | volume=104 | issue=4 | pages=1493–1504
 | url=http://adsabs.harvard.edu/cgi-bin/bib_query?1992AJ....104.1493E
 | accessdate=2007-11-22
 | doi=10.1086/116334 }}</ref> Бұл жұлдыз тобы күннен қашықтығы 500 жарық жылы шамасындағы 3 жұлдыз тобынан құралған, қалған екеуі Хиядес (Hyades) және Плеадес (Pleiades) болып, әрқайсысында жүздеген тұрақты жұлдыздар бар.<ref>{{cite journal
 | last=Olano | first=C. A.
 | title=The Origin of the Local System of Gas and Stars
 | journal=The Astronomical Journal
 | year=2001 | volume=121 | pages=295–308
 | url=http://adsabs.harvard.edu/abs/2001AJ....121..295O
 | accessdate=2007-12-11
 | doi=10.1086/318011 }}</ref>

== Этимологиясы және мәдени маңызы ==
[[Сурет:Loutrophoros Analatos Louvre CA2985 n2.jpg|thumb|right|200px|Ежелгі мәдениет]]
Сүмбіленің ағылшынша ''Sirius'' аты латынның ''Sīrius'' сөзінен, ол көне гректің ''Σείριος'' (''Seirios'' - «ыстық өрт», «шіліңгір ыстық» деген мағынада) сөзінен шыққан.<ref name=Liddell>{{cite book|last=Liddell | first=Henry G.|authorlink=Henry Liddell|coauthors=[[Robert Scott (philologist)|Scott, Robert]]|year=1980|title=Greek-English Lexicon|edition=Abridged Edition|publisher=Oxford University Press|location=Oxford|isbn=0-19-910207-4}}</ref> Бірақ бұл атау [[Архаикалық Грекия|Архаикалық кезеңдегі грек мәдениеті]]нің (б.з.д 800ж. – б.з.д.480ж.) алдында басқа өңірден келген болуы да мүмкін. Бұл атау б.з.д. VIIғ. [[Гесиод]] жырларындағы "жұмыс және күндерде" айтылады. Сүмбіленің басқа да 50-ге тарта атауы болған екен.

Араб тіліндегі Сүмбіле  الشِّعْرَى‎ (латын жазуында: ‘aš-ši‘rā, немесе '‘al-shi‘ra) деп айтылған, мағынасы "Көсем"<ref>{{cite web
 | author=Staff | year=2007
 | url=http://www.britannica.com/eb/article-9067991/Sirius
 | title=Sirius | publisher=Britannica Online Encyclopedia
 | accessdate=2007-09-10 }}</ref>, ол [[Құран]]да да кездесед.<ref name="Quran">{{cite web | title=An-Najm (The Star), Surah 53 | year=2007 | work=Translations of the Qur'an | url=http://www.usc.edu/schools/college/crcc/engagement/resources/texts/muslim/quran/053.qmt.html | publisher=University of Southern California, Center for Muslim-Jewish Engagement | accessdate=2009-08-08 }}</ref> Ағылшынша тағы бір атауы ''Aschere'' осыдан келген болса керек.

Сүмбіле [[санскрит]] тілінде ''Mrgavyadha'' (мағынасы «Бұғы аулаушы»), немесе ''Lubdhaka'' (мағынасы «аңшы») деп аталған. Ол ''Mrgavyadha'' деп аталғанда [[Рудра]]ға ([[Шива]]) өкілдік етеді.<ref>{{cite web|url=http://www.indiastar.com/kak5.htm|title=Indic ideas in the Greco-Roman world|author=Subhash Kak}}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.religiousworlds.com/mandalam/shiva.htm|title=Shri Shri Shiva Mahadeva}}</ref>

[[Скандинавия]] мәдениеті бойынша, сүмбіле ''Lokabrenna'' - «локаның оты», «локаның алауы» деген мағына береді.

Ал жапон тілінде сүмбіле «Көк жұлдыз» мағынасында あおぼし ao boshi деп аталған.

Сүмбіле [[ортағасыр]] жұлдызнамасы үшін «Сығандардың жұлдызы» есептеліп, берил және аршаға қатысты айтылады.<ref>{{cite book 
| first=Donald | last=Tyson | coauthors=Freake, James
| year=1993
| title=Three Books of Occult Philosophy
| publisher=Llewellyn Worldwide
| id=ISBN 0-87542-832-0 }}</ref> Мистикалық [[философ]] Heinrich Cornelius Agrippa оны арнайы белгімен [[File:Sirius - Agrippa.png]]  таңбалаған.<ref name="Agrippa 1533">{{cite book 
 | first=Heinrich Cornelius | last=Agrippa | year=1533
 | title=De Occulta Philosophia }}</ref>

Сүмбіле көптеген мәдениеттерде ерекше маңызға ие, әсіресе ит мағынасында айтылғанда. Ол үлкен арлан шоқжұлдызындағы ең жарық тұрақты жұлдыз, жай сөзде Арлан шоқ жұлдызы делінеді. Дәстүрлі аңшы иті көптеген мәдениетте өзіндік орны бар. Ежелгі гректер сүмбіленің жарығы итке жайсыз тиеді деп, әсіресе жазғы шіліңгір ыстықты (оларда сүмбіленің тууы ыстыққа тура келеді) "ит күні" деп атаған. Бұл ыстық күндердегі шаршау мен терлеу құрғауға апарып, түрлі ауыруға душар етеді деп алаңдаған. Мынадай да мысал айтылған, ыстықта аузынан көбігі аққан ит құтырып, адамды қауып алса, онда ол адам да құтырып кетуі, немесе өліп қалуы мүмкін. Ежелгі римдіктер бұл күндері аспанға үш ит шығады деп, ал сүмбілені күшік (Canicula) деп атаған екен.

Бұл жұлдыз [[қытай тілі]] бойынша - Tiānláng, яғни "аспан қасқыры" деген сөз, [[жапон]] тілі бойынша - Tenrō, [[солтүстік корея]] тілі бойынша: 천랑, оңтүстік корея тілі бойынша Cheonlang деп аталған.

Қазақ ұлты сүмбіленің туу мезгіліне орай оны "лақ сүмбіле", "теке сүмбіле" деп айырғанына қарағанда, оны ешкіге, бәлкім таутекеге ұқсатқаны байқалады. Шамасы бұл аталған малдардың тойынуына қатысты болса керек. Немесе ұмытылып бізге жетпеген әлдебір мифологиялық түсінікке қатысты.

[[Солтүстік Америка]]ның көптеген [[абориген]]дері де Сүмбілені итке ұқсатқан. Ал, батыс оңтүстігіндегі ежелгі тайпалар Seri және Tohono O'odham ұлты да бұл жұлдызды Қойға еріп жүретін ит ретінде атаған. Blackfoot ұлты болса оны иттің бетіне, Cherokee болса сүмбіле мен [[Антарес]] жұлдызын бір жұп ретінде қарап, рух жолының екі жағын күзеткен ит ретінде сипаттаған. Небраскалық Pawneeлер болса сүмбілені Арлан қасқырға, жабайы қасқырға ұқсатқан. Ал, [[Аляска]]ның [[Беринг бұғазы]]ндағы [[инуит]]тер "ай иті" деп түсіндірген.

Кейбір мәдениеттер бұл жұлдызды Садақ пен жебеге ұқсатады. Ежелгі қытайда Сүмбілені Puppis және үлкен ит (Canis Major) шоқжұлдыздармен бірлестіріп, оңтүстік аспанды ендей жатқан үлкен садаққа ұқсатқан. Ал, жебе ұшы дәл осы Сүмбіле болған. Мұндай логика бағызы Египеттің Denderaдағы Хатхор храмындағы там суретінен де кезігеді. Онда әйел құдай Satis өз жебесін сиыр басты әйел құдай Хатхордың (Сүмбіле)  үстіне сызады. Кейінгі парсы мәдениетінде бұл жұлдыз Tir деп аталып, бір тал жебені білдірген. Бір қызық жері ежелгі Мысырдағы ғибадатханалар, арасында осы Хатхор ғибадатханасы бар, түгелдей сүмбіле жұлдызына қаратып салынған. Дегенмен аспандағы бұл ең жарық жұлдыз егер мысырлықтардың ана дариясы --- Ніл өзенінің тасуымен тұспа-тұс аспанға көтерілгендіктен де олар бұл жұлдызға айырықша мән берген болуы керек.<ref name="Agrippa 1533"/>
[[Сурет:Egypte louvre 066.jpg|thumb|right|200px|Осиристің отбасы]]
Ежелгі Мысырдың уақыт есептеуінде "Сүмбіле периоды" деген болды, ол "Сүмбіленің екінші рет күнмен бірдей жерден көтерілу периоды".  Сүмбіле әр жылы шілденің ортасында күн аспанға көтерілудің алдында шығыс аспанынан көтеріледі екен. Уақыт жағынан бұл период 365.25 күн болып табылады. Сүмбіленің осы көтерілуі Ніл өзенінің тасуына тұспа-тұс келеді екен. Бір қызығы, аспандағы көрінетін 2000 нан артық жұлдыз ішінде дәл 365.25 периодымен қайта шығатын жұлдыз тек осы Сүмбіле ғана болса керек. Сондықтан да болар, Француз математигі R.A.Schwaller de Lubicz кезінде былай деген болатын: Сүмбіле жұлдызының периоды (365.25) "жорамалдай салуға келмейтін ғажайып астрономиялық құбылыс". Ал, бұл құбылыстың 4000 жыл бұрын байқалуы Египет мәдениетінің астрономия саласында жоғары деңгейге жеткенін көрсетсе керек.

Пирамидадан табылған жазбаларда [[Осирис]] құдайға арналған мындай сөйлемдер бар екен:
 
{{Дәйексөз|Сенің қарындасың Исида (Isis) келді, сен қуандың, сен ғашықсың. Сен оны төбеңе көтердің.... 
Сөйтіп ол балалы болды.   
Исида үлкейді, бейне Септ (Sept - Сүмбіле) секілді.
Horus—sept болса Септ халқының атында туылды.}}

Бір таң қаларлығы, аталған сөйлемде "балалы болып үлкейді, бейне Сүмбіле секілді" деген сөздер Сүмбіле жұлдызының [[қосаржұлдыз]] екенін айтып тұрғандай көрінеді. Бала туған соң ол Сүмбіле жұлдызының бұқарасы болады, яғни оның серік жұлдызы негізгі жұлдыздан ажырап кетпейді. Бұл енді астарлы түрде Астрономиялық білімнен сыр шерту секілді. Сүмбіле жұлдызының [[Қосаржұлдыз]] екені тек 1862 жылы ғана американдар жағынан анықталған. Ал, ежелгі Мысырлықтардың оның егіз жұлдыз екенін, серігі тым кішкене (бейне бала секілді) екенін тым ерте білгені әлі де зерттеуді талап ететін құпия.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 23}}</ref>

[[Гомер]] өзінің ''[[Илиада]]'' поэмасында [[Ахиллес]]тің [[Троя]]ға жақындау кезін былай суреттейді:<ref name="Homer" />
{{quote|<poem>
Сүмбіле қараңғы, тұнық аспанға кеш көтеріледі;
Жазғы түндерде,бұл жұлдыздардың жұдызы,
Ориондар иті делінеді, бәрінен жарық ол,
Шіліңгір ыстық әкелетін, ол жамандық нышаны,
Ал, адамдар ыстықта әбден қиналады.
</poem>}}

Тарихи-мәдени мағынасы себебінен болар, әлде аталған жұлдыздың психологиялық әсерінен болар, Сүмбіле ешқандай да [[романтизм]] сезімін туғызатын жұлдыз емес, тек адамға тылсым сыр ұсынып тұрғандай әркімді таң қалдырады. Оны ешкім айды, марсты, шолпанды тамашалағандай көңілді тамашалай алмайды; көк жарық жарқылы бар жылтылдаған аппақ Сүмбіле жұлдызы адамды шаттыққа емес, ойға жетелейді; сондықтан оны көбінесе жеке даралықтар, өзін оқшау, бірегей сезінгендер қадір тұтқан, жоғары бағалаған екен.<ref>{{harvard citation|Holberg|2007|loc=p. 24}}</ref>

== [[Догондар]] мен Сүмбіле == 
[[Сурет:Dogon sculpture Louvre 70-1999-9-2.jpg|thumb|right|160px|Ежелгі Догон мәдениеті, Догондардың ата-бабасына арналған болуы мүмкін, XVII-XVIIIғ. жасалған.]]
[[Догондар]] батыс [[Африка]]ның [[Мали]] еліндегі ежелгі ұлт болып, олар Сүмбіле туралы телескоп тапқырланбай тұрған кезде біле алуымыз мүмкін емес деректерді білген деген қауесет бар. [[Француз]] африкатанушы этнографы Марсель Гриоль (1898—1956) өзінің «Ogotemmêliмен сұхбат»  және «Бозарған түлкі» еңбектерінде жазуынша, Догондар батыс астрономиясы дамудан бұрын Сүмбіленің [[Қосаржұлдыз]] екендігі туралы, оның серігі туралы, екі жұлдыздың айналу периоды 50 жыл екендігі туралы, тіпті бүгінге дейін анықталмаған Үшінші бір серік жұлдызы бар екендігі туралы ерте білген дейді.

Ал, Robert K. G. Temple 1976 жылы жазған «Сиқырлы Сүмбіле» кітабында айтуынша, олар [[Юпитер]]дің [[Галилей]] серігі туралы және [[Сатурн]]ның сақинасы туралы білімдерді де жеттік біледі екен.<ref>{{cite web
 | last=Ridpath | first=Ian | year=1978
 | url=http://www.csicop.org/si/7809/sirius.html|title=Investigating the Sirius "Mystery"
 | publisher=Committee for Skeptical Inquiry
 | accessdate=2007-06-26 }}</ref>

Бұл талас пен жорамалқа арқау болған тақырып әуелде сол Марсель Гриольдың өзі соларға сондай білімді үйретуінен шыққан деген сөз бар.<ref>{{cite web
 | url=http://www.ramtops.co.uk/dogon.html
 | title=The Dogon Revisited
 | accessdate=2007-10-13 | first=Bernard R. Ortiz
 | last=de Montellano }}
</ref><ref>{{cite web
 | url=http://www.philipcoppens.com/dogonshame.html
 | title=Dogon Shame | accessdate=2007-10-13
 | first=Philip | last=Coppens }}</ref> Олардың Сириус секілді жұлдыздар туралы білімі ежелгі заманнан қалған ба, әлде қазіргі заманғы білімнің көшірмесі ме, бұл туралы дау әлі басылған жоқ. Кейбіреулердің айтуынша егер Сүмбіле С жұлдызы (әлі жорамалдаулы жұлдыз) расталса, онда [[догондар]]дың біліміне белгілі бір дәрежеде сенуге болады екен.<ref>{{cite journal
 | last=Apter | first=Andrew
 | title=Griaule’s Legacy: Rethinking “la parole claire” in Dogon Studies
 | journal=Cahiers d’Études africaines
 | year=1999 | volume=45 | issue=1 | pages=95–129
 | url=http://www.sscnet.ucla.edu/history/apter/Cahiers.pdf
 | accessdate=2008-04-16 }}</ref>

== Сүмбіле атында ==
[[Сурет:Close-up of Sirius.jpg|thumb|left|200px|Сүмбіле жұлдызы]]
Сүмбіле жұлдызы бұқаралық мәдениетте ғылыми фантазиялық әңгімелер мен түсірілімдердің негізгі тақырыптарының бірі есептеледі.<ref>{{cite book | author= The editors of ''Asimov's Science Fiction'' and ''Analog'' |title= Writing Science Fiction & Fantasy |publisher= St. Martin's Griffin |date=1993 |pages = p. 108  |isbn=978-0312089269 }}</ref>

Ол сондай-ақ мысалы Маккуори унверситетінің логотипінде, және басқа да журналдардың атында кездеседі.<ref>{{cite web |title= About Macquarie University — Naming of the University | work = Macquarie University official website | publisher = Macquarie University | date= 2007| url= http://www.mq.edu.au/about/naming.html |accessdate= 2007-12-27 }}</ref>

ХVІІІғ. бастап [[Англия Королдық флоты]]ндағы жеті кеме<ref>{{cite book |title=The Sirius: Past and Present|author=Henderson G, Stanbury M|year=1988 |publisher=Collins|location=Sydney|isbn=0-7322-2447-0|pages=p. 38}}</ref> және [[Аустралия]] королдық флотының бірнеше кемесі  HMS Сүмбіле атында аталды.<ref>{{cite web | author = Royal Australian Navy 
  | title = HMAS Sirius: Welcome Aboard| work = Royal Australian Navy - Official Site| publisher = Commonwealth of Australia| date = 2006| url = http://www.navy.gov.au/ships/sirius/| accessdate =2008-01-23}}
</ref> Соғыс кемелеріне Сүмбіле атын беру АҚШ та да бар, мысалы USNS Сүмбіле кемесі (USNS Sirius (T-AFS-8)).

[[Атлант мұхиты]]н тарихта тұңғыш рет жалғыз кесіп өткен Чарльз Линдберг тұңғыш рет айдаған моноплан моделі Lockheed 8 Sirius деп аталған екен.<ref>{{cite web | last = van der Linden | first = FR | title = Lockheed 8 Sirius | work = Smithsonian: National Air and Space Museum - Official Website | publisher = Smithsonian Institute | date = 2000 | url = http://www.nasm.si.edu/research/aero/aircraft/lockheed_sirius.htm | accessdate =2008-01-26}}</ref>

1980 жылдары Mitsubishi Motors Mitsubishi Sirius атты двигательмен әйгілі болғаны белгілі.<ref>{{cite web
 | title = Mitsubishi Motors history | work = Mitsubishi Motors - South Africa Official Website| publisher = Mercedes Benz| date = 2007 | url = http://www.mitsubishi-motors.co.za/featuresites/mm_history/Galant.asp| accessdate =2008-01-27}}</ref>

Солтүстік Америка спутниктік радио компаниясының CD қабылдағышты 1999 жылы 11 айдан бастап "Аспандағы ең жарық жұлдыз" бойынша Sirius Satellite Radio аталғаны белгілі.<ref>{{cite web
 | url=http://www.referenceforbusiness.com/history2/57/Sirius-Satellite-Radio-Inc.html
 | title=Sirius Satellite Radio, Inc. - Company Profile, Information, Business Description, History, Background Information on Sirius Satellite Radio, Inc
 | publisher=Net Industries, LLC. | accessdate=2008-01-22 }}</ref>
[[Сурет:Five Pointed Star Lined.svg|thumb|right|150px|Серер діні үшін ғарыш рәмізі — Сүмбіле жұлдызы белгісі]]
[[J.K. Роулинг]]  [[Гарри Поттер]] романдар сериясында Гарри Поттердің ұстазын Сириус (Сүмбіле) деп атаса, оның хайуани пішіні үлкен бір қара ит етіп суреттейді.<ref>{{cite web
 | last=Kopel | first=Dave | date=2003-06-09
 | url=http://www.nationalreview.com/kopel/kopel062003.asp
 | title=Deconstructing Rowling
 | publisher=National Review Online
 | accessdate=2008-02-28 }}</ref>

Композитор Karlheinz Stockhausen кезінде өзін Сүмбіле жұлдызындағы бір ғаламшардан келгенін айтқан болатын. Ал оның күйлерінің көбі осы жұлдыз тақырыбында болып келеді.<ref>{{cite news | url=http://archive.salon.com/people/bc/2001/01/16/stockhausen/index.html | title=Karlheinz Stockhausen | work=Salon.com | author=Paul McEnery | date=2001-01-16}}</ref><ref>{{cite news | url=http://www.guardian.co.uk/music/2005/oct/13/classicalmusicandopera | title=Beam me up, Stocky | work=The Guardian | date=2005-10-13}}</ref>

[[Сенегал]] Гамбия және Мавританиядағы серер ұлтының сенімі болған [[Серер діні]]нің діни символизмі мен космизмі  Сүмбіле болып, олар үшін бұл жұлдыз өте киелі есептеледі. Олар тұқым себуде, әсіресе жаңбырды болжау мен тілеуде көбінесе осы Сүмбіле жұлдызына қарайды және содан талап етеді. Олар үшін ғарыштың рәмізі осы Сүмбіле жұлдызы.<ref>Gravrand, Henry, "La civilisation sereer : Pangool", vol. 2, Les Nouvelles Editions Africaines du Sénégal, (1990) pp 20-21, 149-155, ISBN 2-7236-1055-1</ref><ref>Clémentine Faïk-Nzuji Madiya, Canadian Museum of Civilization, Canadian Centre for Folk Culture Studies, International Centre for African Language, Literature and Tradition (Louvain, Belgium). ISBN 0-660-15965-1. pp 5, 27, 115</ref>

== Дереккөздер ==
{{reflist|3}}

== Сыртқы сілтеме ==
* [http://kerekinfo.kz/blog/kazahtynsozderi/4359.html Қазақ астрономиясы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150605174019/http://kerekinfo.kz/blog/kazahtynsozderi/4359.html |date=2015-06-05 }}
* [http://apod.nasa.gov/apod/ap001006.html Сүмбіле В жұлдызының рентген сәулелі келбеті] (Ағылшынша)
* [http://chandra.harvard.edu/chronicle/0400/sirius_part2.html Догон ұлтының Сүмбіле туралы тым ерте біліп қойғаны туралы таласты пікір] (Ағылшынша)
* [http://www.johnsankey.ca/siriustime.html Сұмбіле уақыты] (Ағылшынша)
* [http://www.jstor.org/stable/105393?seq=2#page_scan_tab_contents Жұлдыздардан Мутациялық ескерту] (Ағылшынша)

{{Үлкен Арлан шоқжұлдызындағы жұлдыздар}}

[[Санат:Жұлдыздар]]
[[Санат:Астрономия]]