Сутегі бетінің кодын көру

{{Химиялық элемент|тип=[[Бейметалдар]]|молярлық көлем=22,4{{e|3}}|К үштік межелі=13.96|К сыни межелі=32,24|қайнау температурасы=20,28 [[Кельвин|K]]; −252,87 [[Градус Цельсия|°C]]|балқу жылуы=0,117|булану жылуы=0,904|жылусыйымдылығы=28,47|үштік межелі кПа=7.205|тығыздық=0,0000899 (273 [[Кельвин|K]] (0 °C) кезінде)|сыни межелі МПа=1,30|тор құрылымы=алтыбұрышты|Тор құрылымы=гексоналдық|тор параметрлері={{math|''a''}} = 3,780 {{math|''c''}} = 6,167|c/a қатынас=1,631|Дебай температурасы=110|балқу температурасы=14,01 [[Кельвин|K]]; −259,14 [[Градус Цельсий|°C]]|иондалу энергиясы 1=1311,3 (13,595)|нөмірі=1|период=1|асты=[[Литий|Li]]|символ=H|сыртқы түрі=Түсі, иісі және дәмі жоқ Газ|сурет=Hydrogen discharge tube.jpg|сурет анықтамасы=Разрядты түтіктегі сутегі|атауы=Сутегі|блок=s|тотығу дәрежелері=+1, 0, −1|топ=1|атомдық масса=[1,008 - 1,00811]<ref name="range" group="комм">Табиғатта [[сутегі изотоптары|изотоптары]] әр түрлі таралуына байланысты атомдық масса мәндерінің диапазоны көрсетілген.</ref><ref name="iupac atomic weights">{{мақала |автор=Michael E. Wieser, Norman Holden, Tyler B. Coplen, John K. Böhlke, Michael Berglund, Willi A. Brand, Paul De Bièvre, Manfred Gröning, Robert D. Loss, Juris Meija, Takafumi Hirata, Thomas Prohaska, Ronny Schoenberg, Glenda O’Connor, Thomas Walczyk, Shige Yoneda, Xiang‑Kun Zhu |атауы=Atomic weights of the elements 2011 (IUPAC Technical Report) |сілтеме=http://iupac.org/publications/pac/85/5/1047/ |тілі=en |издание=[[Pure and Applied Chemistry]] |жыл=2013 |том=85 |нөмір=5 |бет=1047—1078 |doi=10.1351/PAC-REP-13-03-02}}</ref>|конфигурация=1s<sup>1</sup>|атом радиусы=53|ковалентті радиус=32|ион радиусы=54 (−1 e)|электртерістілігі=2,20<ref>{{cite web |url=http://www.webelements.com/hydrogen/electronegativity.html |title=Hydrogen: electronegativities |lang=en |publisher=Webelements |accessdate=2010-07-15}}</ref>|жылуөткізгіштік=0,1815|Ван-дер-Ваальс радиусы=120 пм|қб қысымы 10 k=15|қб қысымы 100 k=20}}[[File:19. Експлозија на смеса од водород и воздух.webm|thumb|right|280px]]
'''Сутегі''', немесе '''сутек''' ([[Латын тілі|лат]]. ''hydrogenium''; '''H''') — элементтердің периодтық жүйесінің I тобындағы [[химиялық элемент]], атомдық нөмірі 1, атомдық молекуласы 1,00797.

== Ашылу тарихы ==
Сутекті алғаш [[Генри Кавендиш]] зерттеп, оны «жанғыш ауа» деп атаған ([[1766]]). А. Лавуазье сутектің қасиеттерін зерттеп, химиялық элементтер тізіміне қосыпты ([[1787]]).

Сутекті алғаш рет [[мырыш]]пен [[тұз]] және [[күкірт қышқылы]]н әрекеттестіру арқылы [[1776]] жылы Генри Кавендиш алған. Ол оған ''«жанғыш ауа»'' деген ат берген, себебі ол жай заттардың арасындағы өте жанғыш газ. Ал [[1783]] жылы А. Лавуазье мен Ж. Менье суды термиялық айырып, ол оттек және сутек элементтерінен тұратынын анықтаған, казіргі колданылып жүрген атауын ''(Hydrogenium – су тудырушы)'' француз ғалымы А. Штон де Морво берген ([[1787]] жылы). Оның орысша да, қазақша да аттары осы мағынаны білдіреді. Орысша «водород» терминін орыс химигі М.Ф.Соловьев ұсынды (өз тілінде, [[1824]]).

== Кездесуі ==

Бұл табиғатта таралуы бойынша 9-шы орында тұрған элемент, оның үлесіне [[жер қыртысы]]ның 1,4%-ы тиеді, жер бетінде сутек байланысқан күйде ([[су]], [[мұнай]], [[тас көмір]], т. б.), ал [[ғарыш]]та 63%-ы болады.

Табиғатта тұрақты екі изотопы <sup>1</sup>Н (протий) және <sup>2</sup>Н ([[дейтерий]]) кездеседі, жасанды жолмен радиоактивті [[изотоп]]ы <sup>3</sup>Н ([[тритий]]) мен өте тұрақсыз <sup>4</sup>Н алынған. Сутек - әлемде көп тараған элемент. Массасы бойынша [[атмосфера]]дағы сутектің мөлшері 3,5 *10 -6% [[литосфера]] мен [[гидросфера]]да – 1% , суда – 11,9%.

== Қасиеттері ==
Сутек иіссіз, ең жеңіл газ, суда ерімейді, [[палладий]], [[платина]], [[никель]], т.б. металдарда жақсы сіңіреді; балқу t - 259,1&nbsp;°C, қайнау t – 252,6&nbsp;°C. Сутектің молекуласы екі атомнан тұрады (Н<sub>2</sub>), диссоциациялану дәрежесі 35000С-та 20%, ал 50000С-та 96%-ға тең. Тотығу дәрежелері +1,-1.

Күшті [[тотықсыздандырғыш]] болғандықан [[Инертті газдар|Асыл (инертті) газдар]] мен асыл металдардан басқа элементтердің көпшілігімен [[химиялық қосылыстар]] түзеді. 
* F<sub>2</sub> –мен (қараңғыда - 2520С-та), 
* Cl<sub>2</sub>-мен (жарықта) , 
* O<sub>2</sub>-мен ( 550&nbsp;°C –тан жоғары) әрекеттесіп тікелей қосылыстар (HF, HCl, H<sub>2</sub>O) түзеді. Сутекті көптеген металдардың (Cu, Fe, W, Re, т.б.) [[оксидтер]]імен тотықсыздандырады.

Мысалы: 
: CuO +H<sub>2</sub> =Cu + H<sub>2</sub>O және Fe<sub>3</sub>O<sub>4</sub> +4H<sub>2</sub> =3Fe+ + 4H<sub>2</sub>O, т.б.

Сутек азотпен әрекеттесіп, 
* [[аммиак]] (N<sub>2</sub>+3H<sub>2</sub>=2NH<sub>3</sub> ), 
* күкіртпен күкіртсутек ( Н<sub>2</sub>+S=H<sub>2</sub>O ), 
* көміртекпен жоғары температурада метан (C+2H<sub>2</sub>=CH<sub>4</sub>) түзеді.

Сілтілік және сілтілік жер металдармен әрекеттесіп [[гидридтер]] (LiH, NaH, CaH<sub>2</sub>, BaH<sub>2</sub>,т.б.) түзеді. Сутектің аса маңызды реакциясына CO-мен әрекеттесіп, температура, қысым, катализатор әсеріне байланысына әр түрлі органикалық қосылыстар (HCHO, CH<sub>3</sub>OH т.б.) түзу жатады.

== Физикалық қасиеттері ==
Сутек элементінен тұратын жай зат — сутегі, ол екі [[атом]]нан тұрады, [[формула]]сы Н<sub>2</sub>; М(Н<sub>2</sub>)=2, М=2 г/моль. Бұл түссіз, иіссіз, дәмсіз, өте жеңіл (р=0,09 г/л) газ күйіндегі [[Бейметалл материал|бейметалл]], оның қайнау (-252,76°С) және балқу (-259,2°С) температурасы өте төмен. Суда нашар ериді (100 көлем суда 2 көлем газ (t=20°С).<ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің сыныбына арналған оқулық. Усманова М.Б., Сақариянова Қ.Н. –Алматы: Атамұра, 2009. - 216 бет. ISBN9965-34-887</ref>

== Сутегінің химиялық қасиеттері ==
Кәдімгі жағдайда сутегі тұрақты зат, ал қыздырғанда кейбір ''жай заттармен реакцияға'' түседі. Сутегі оттегінде көзге көрінбейтін жалынмен су түзе жанады. Бұл үдеріс баяу жүреді.

: ''2Н<sub>2</sub>+ 0<sub>2</sub> = 2Н<sub>2</sub>0 + 572кДж''

Жай заттардан күрделі зат олардың тікелей әрекеттесуі аркылы алынса ''[[синтез]]'' деп аталады.

Бұл реакцияны жүргізу үшін калың қабырғалы сынауық алып, оны үшке бөліп сыртынан белгілеп алып, 1 бөлік О<sub>2</sub>, жәнө 2 бөлік Н<sub>2</sub> жинап аламыз да (суды ығыстыру арқылы) оны орамалмен ораймыз. Сынауықтың аузына жанған шырпы апарғанда қопарылыс бере реакция жүреді. Сутегі оттегімен шабытты әрекеттеседі, нәтижесінде су түзіліп, жылу бөлінеді.

: ''V(Н<sub>2</sub>): V(0<sub>2</sub>) = 2 : 1'' болғанда ғана олар қопарылыс береді, сондықтан осындай қатынаста алынған газ қоспасын ''«[[күркіреуік газ]]»'' деп атайды. Сутегі хлормен реакцияласқанда өткір иісті ''хлорлы сутек'' газын береді.
: Н<sub>2</sub> + Сl<sub>2</sub> = 2HCl↑.

Қыздырылған күкірт арқылы сутегін өткізсек, жағымсыз иісті күкіртті сутек газы түзіледі: 
: Н<sub>2</sub>+ S H<sub>2</sub>S↑

Бейметалдардың сутекпен қосылыстарын атау үшін сутекті қосылыс түзуші, элемент атына ''ды, ді, ты, ті, лы, лі'' жалғаулары жалғанып, сутек сөзі қосылып оқылады.

Мысалы: HCl - хлорлы сутек; НВr - бромды сутек;
H<sub>2</sub>S - күкіртті сутек; НҒ - фторлы сутек.

Кейбір бейметалдардың сутекті қосылыстарының тарихи қалыптасқан атаулары бар: 
* Н<sub>2</sub>0 - [[су]];
* NH<sub>3</sub> - [[аммиак]]; 
* СН<sub>4</sub> - [[метан]]; 
* РН<sub>3</sub> - фосфин;
* SiH<sub>4</sub> - силан.

Сутегі өте белсенді металдармен әрекеттескенде ''[[гидридтер]]'' деп аталатын тұз төрізді қатты заттар түзіледі:
: H<sub>2</sub>+2Na=2NaH натрий гидриді
: Н<sub>2</sub>+Са=СаН<sub>2</sub> кальций гидриді

Сутектің металдармен қосылыстарын атау үшін металл атына гидриді деген сөз қосылып оқылады.

'''Күрделі заттарменәрекеттесуі:'''
Егер мыс (II) оксидін қыздырып, оған сутегін жіберсек мыс оксидінің қара түсі жойылып қызыл түсті мыс бөлінеді:
: CuO + Н<sub>2</sub> = Н<sub>2</sub>О+Cu

Бұл реакцияда тотықсыздану үдерісі жүреді, өйткені сутек мыс (II) оксидіндегі оттекті өзіне қосып алады, сөйтіп сутек тотығады, ал мыс тотықсызданады.

== Қолданылуы ==
Өнеркәсіпте сутек метанда [[конвергенция]]лау (<math> CH_4+H_2O=3H_2 + CO </math>) несмесе суды [[электролиз]]деу (<math> 2H_2O =2H_2  +O_2 </math>) арқылы ашылады. Мұнай және химия өнеркәсібінде қосымша өнім ретінде сутек бөлінеді. Лабараторияда сутекті сұйытылған тұз (<math> HCl </math>) немесе күкірт (H<sub>2</sub>SО<sub>4</sub>) қышқылдарына мырышпен әсер етіп алады. Дүние жүзінде жылына шамамен 350*109 тонна сутек өндіріледі. Сутек, аммиак, тұз қышқылы, жасанды сұйық отын алуда, майларды гидрогенезациялауда, металдарды сутек-оттек жалынында кесуде, мұнай фракцияларын [[гидротазалау]] мен гидрокрекингісінде, тағыда басқа қолданылады. Атом энергетикасында изотоптары маңызды орын алады. Сутекті экологиялық таза орын ретінде қолданудын болашағы зор (<math> 2H_2+O_2=2H_2O </math>).

Сутектің қолданылуы, оның жанғанда көп жылу бөлінетіндігіне негізделген. Әсіресе экологиялық таза отын ретінде  сутектің болашағы зор. Себебі сутек жанғанда түзілетін өнім – су ауаны ластамайды. Әзірше сутекті көп мөлшерде метан мен судан алу қымбатқа түседі. Сутектің тиімдіракета отыны болатыны туралы кезінде  Ц.Е.Циолковский де айтқан. Қазіргі кездегі негізгі энергия көзі – табиғи газ , мұнай, таскөмір. Жер қыртысындағы олардың қоры да шектеулі. Оның үстіне бұл аталған шикізаттарды пайдалануды сыртқы ортаның ластануына жол беріледі.

== Сутектің өндірілуі ==
Дүние жүзінде жылына шамамен 350*109 тонна сутек өндіріледі. Сутек, аммиак, тұз қышқылы, жасанды сұйық отын алуда, майларды гидрогенезациялауда, металдарды сутек - оттек жалынында кесуде, мұнай фракцияларын гидротазалау мен гидрокрекингісінде, т.б. қолданылады. Атом энергетикасында изотоптары маңызды орын алады. Сутекті экологиялық таза орын ретінде қолданудын болашағы зор. Сутектің қолданылуы, оның жанғанда көп жылу бөлінетіндігіне негізделген. Әсіресе экологиялық таза отын ретінде сутектің болашағы зор. Себебі сутек жанғанда түзілетін өнім – су ауаны ластамайды. Әзірше сутекті көп мөлшерде метан мен судан алу қымбатқа түседі. Сутектің тиімдіракета отыны болатыны туралы кезінде Ц.Е.Циолковский де айтқан. Қазіргі кездегі негізгі энергия көзі – табиғи газ, мұнай, таскөмір. Жер қыртысындағы олардың қоры да шектеулі. Сутектің жерде кездесетін ең мол көзі - су, сондықтан оны өндірісте суды тұрақты электр тогының көмегімен айыру арқылы алады: 2Н2O = 2Н2↑ +02 ↑

== Сутегінің алынуы ==
Сутектің жерде кездесетін ең мол көзі - су,
<math> \omega (H)= \frac{M(H) \cdot 100}{M(H_2O)} = \frac {2 \cdot 100}{18} = 11\% </math>
сондықтан оны өндірісте суды тұракты электр тогының көмеимен айыру арқылы алады:
2Н<sub>2</sub>O = 2Н<sub>2</sub>↑ +0<sub>2</sub> ↑ бұл реакцияны алғаш рет А. Лавузье мен Ж. Менье қыздыру арқылы іске асырған (жоғары бағытталған бағдарша заттың үшқыштығын көрсетеді).

Сутегіні ендірістік мақсатта алудың басқа да тәсілдері бар.

Ал [[зертхана]]ларда белсенді металдын, ([[Мырыш|Zn]], [[Магний|Mg]]) қышқылдармен әрекеттесу [[реакция]]сы арқылы алады. Көп жағдайда мырышты пайдаланады.
<math> Zn + 2HCl = ZnCl_2 + H_ 2 </math>↑

Бұл реакцияны жүргізу үшін газ өтетін түтігі бар сынауыққа 2-3 түйір мырыш салып, үстіне сұйытылған тұз немесе күкірт (H<sub>2</sub>S0<sub>4</sub>) қышкылын құямыз. Сонда металл бетінен газ көпіршіктері (Н<sub>2</sub>) көтеріле бастайды. Бөлінген сутегін судың астында жинауға болады, өйткені сутегі суда нашар ериді немесе ауаны ығыстыру арқылы жинауға болады. Сутегіні жинайтын ыдыс төңкеріліп ұсталуы тиіс. Себебі сутегі ауадан 14,5 есе жеңіл.
<math> \mathsf D = \frac {M}{M(H_2)} = \frac {29}{2} = 14,5 </math>
Енді осы тәжірибені күкірт қышқылымен жүргізейік:
<math> Zn + H_2SO_4 = ZnSO_4 + H_ 2 </math>↑
Бұл реакцияларда белсенді металл қышқыл құрамындағы сутектің орнын басып тұр, олай болса реакция типі - ''орын басу''.

:{| style="border:1px solid #ddd; text-align:center; margin:auto" cellspacing="15"
|белсенді металл + қышқыл = тұз + сутек газ
|}

Осылайша алынған сутегінің тазалығы тұрған спирт шамына немесе шырпыға сутек жиналған сынауықты апарамыз, сонда сутегі таза болса баяу ''«пах»'' деген дыбыс шығарады, ал таза болмаса (сынауықтағы ауа толығынан ығыспаса) дыбыс қаттырақ естіледі. Сутегіні алу үшін өте белсенді металдар қолданылмайды, ол экономикалық жағынан тиімсіз. Металдың белсенділігі өте жоғары болғанда ([[Калий|К]], [[Натрий|Na]], [[Кальций|Са]]) олар сутекті судың құрамынан да ығыстыра алады: 2Na + 2HOH = 2 NaOH + Н<sub>2</sub> ↑

Бұл реакция ете шабытты жүреді, бөлінген сутегінің өсерінен металдың
түйіршігі су бетінде айнала қозғалып ''(«жүгіріп»)'' жүреді. Дәл осындай реакция кальцийді алғанда да байқалады.
Са+ 2НОН = Са (ОН)<sub>2</sub>+ Н<sub>2</sub>↑

[[Сурет:Kipp apparatus.jpg|200px|right|thumb|Кипп аппараты]]
Зертханаларда сутегін және басқа да газдарды (С0<sub>2</sub>, H<sub>2</sub>S, т.б.) қажеттілігіне қарай дүркін-дүркін алып түру үшін арнайы құрылғы қолданылады, ол ''«[[Кипп аппараты]]»'' деп аталады.

Бұл екі бөлімнен тұратын калың кабырғалы шыныдан жасалған құрал: 
* астыңғы бөлігі өзара байланысқан шар мен жарты шар пішінді етіп жасалған (1), 
* ал үстіңгі бөлігі ұзын түтігі бар шар тәрізді үлкен құйғы (2). 
* Астыңғы бөлігінің шар және жарты шары арасында қышқылға төзімді
материалдан жасалған зат түйірлерін (Me, СаС0<sub>3</sub>, FeS т. б.) үстап түратын сақинасы (3), 
* ал астыңғы жарты шардың табанына тақау жерде шүмегі (4)
бар. 
* Астыңғы бөлігінің шар тәріздес бөлімінде тесігі бар, оған газ шығатын түтік қойылған, онда газдың ағынын реттеп тұратын шүмегі (5) бар.

Кипп аппаратының жұмыс істеу реті мынадай: 
# Ортаңғы беліміндегі сақина үстіне зат түйіршіктерін (Me, СаС03, FeS) салу.
# Астыңғы жарты шардың шүмегін (4) жабу.
# Құйғыға (2) қышқыл ерітіндісін абайлап құю.
# Ортаңғы бөліктегі шүмекті (5) ашқанда төменгі жарты шардан қышқыл көтеріліп, сақина үстіндегі затпен жанасады да реакция басталады.
# Бөлінген сутегін жинау.
# Сутегін жинап алғаннан кейін шүмекті жапканда газ қысуының салдарынан қышқыл кері қарай құйғы бойымен көтеріледі.
# Оның тазалығын тексеру.

'''Ескерту!''' Сутегін сынауыққа жинап алып қана тазалығын тексереміз, жанған шырпыны аппараттың газ бөлінетін түтігіне [5] өсте жақындатуға болмайды, себебі тұтанған газ жанып аппаратты жарып кетуі мүмкін.

== Дереккөздер ==
<references/>
{{Менделеевтің периодтық кестесі}}

[[Санат:Бейметаллдар]]
[[Санат:Химиялық элементтер]]