Негізгі белдеу бетінің кодын көру

[[Сурет:InnerSolarSystem-en.png|нобай|360px|Негізгі белдеудің астероидтары ақ түспен көрсетілген]]
'''Астероидтардың негізгі белдеуі''' — [[Марс]] пен [[Юпитер]] орбиталары арасындағы [[астероид]]тар айналып жүретін аймақ. [[Күн жүйесі]]ндегі астероидтар шоғырланған басқа аймақтардан (мысалы, [[Жерге жақын нысандар|Жерге жақындайтындардан]]) ажырату үшін оны Негізгі белдеу деп атайтын болған.

Негізгі белдеуге кіретін астероидтардың жалпы массасы [[Ай (серік)|Ай]] массасының 3%-на ғана тең. Сол жалпы массаның 60%-ы төрт астероидқа тиесілі: [[Церера]], [[(4) Веста]], [[(2) Паллада]], [[(10) Гигея]].<ref>{{cite journal|last=Pitjeva|first=E. V.|title=Masses of the Main Asteroid Belt and the Kuiper Belt from the Motions of Planets and Spacecraft|journal=Solar System Research|volume=44|issue=8–9|pages=554–566|year=2018|arxiv=1811.05191|doi=10.1134/S1063773718090050|bibcode=2018AstL...44..554P|s2cid=119404378}}</ref> Мұндағы ең ірі нысан Церераның диаметрі 940 шақырымға тең және, заманауи көзқарас бойынша, ол [[ергежейлі планеталар]] қатарына жатқызылады. Қалған үшеуінің диаметрлері 400–500 шақырымның шамасында. Басқа астероидтар бұлардан әлдеқайда кіші болып келеді, өлшемдері тіпті бірнеше метрге дейін барады.

Соңғы зерттеулерге сүйенсек, Негізгі белдеуде диаметрі 1&nbsp;шақырымнан асатын астероидтардың саны 700 мыңнан 1,7&nbsp;миллионға дейін барады.<ref>{{cite journal| last1=Tedesco | first1=E. F. | last2=Desert | first2=F.-X. | title=The Infrared Space Observatory Deep Asteroid Search| journal=The Astronomical Journal| year=2002| volume=123| issue=4| pages=2070–2082| bibcode=2002AJ....123.2070T| doi = 10.1086/339482| doi-access=free}}</ref>

Көпшілік қабылдаған теория бойынша, планеталар пайда бола бастаған кезеңде бұл аймақта ғарыштық тозаңның [[аккреция]]сына Юпитердің [[гравитациялық өріс]]і кедергілер келтіріп жүрген. Сондықтан [[планетезималь]]дар одан ірі нысандарға айнала алмаған және көптеген соқтығысулар нәтижесінде шағылып, ұсақталып қалатын.<ref>{{cite web |url=http://www.space.com/16105-asteroid-belt.html |title=Asteroid Belt: Facts & Information | first=Nola Taylor | last=Redd |work=Space.com |date=2012-06-11 |access-date=}}</ref>

== Зерттеу тарихы ==
1596 жылы неміс астрономы [[Иоганн Кеплер]] өзінің ''Mysterium Cosmographicum'' атты еңбегінде «Марс пен Юпитер арасында бір планета болу керек» деген тұжырым жасайды.<ref>{{cite journal | title=The origins and legacy of 'Kepler's Gap' | last=Cunningham | first=Clifford J. | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=25 | issue=3 | pages=439–456 | date=September 2022 | doi=10.3724/SP.J.1440-2807.2022.03.02 | bibcode=2022JAHH...25..439C }}</ref>

1766 жылы Иоганн Тициус планеталардың орналасуында бір тәртіп бар болуы мүмкін деген ойға келіп, [[орбита]]лар қашықтығын математикалық формуламен беруге тырысады. Сол заманда белгілі болған алты планетаның орбиталары формулаға біршама сай болғандай көрінді. Ал 1781 жылы ашылған [[Уран (ғаламшар)|жетінші планетаның]] Күннен қашықтығын есептегенде, зерттеушілердің бұл формулаға деген сенімі қатты артты. Астроном Иоганн Боде осы формуланы өз еңбегінде жариялап, Марс пен Юпитер арасындағы планетаны іздеуге шақырады. Бұл формуланың еш ғылыми негіздері болмаса да, тарихта [[Тициус — Боде заңы]] деген атпен қалды.<ref name=Nieto_2014>{{cite book
 | title=The Titius-Bode Law of Planetary Distances, Its History and Theory
 | first=Michael Martin | last=Nieto | year=2014
 | page=17 | isbn=978-1-4831-5936-2 | publisher=Elsevier Science
 | url=https://books.google.com/books?id=NneoBQAAQBAJ&pg=PA17
}}</ref> 1800 жылы сол теориялық планетаны табу мақсатымен 24 астрономнан тұратын арнайы топ құрылады.
[[Сурет:W.Herschel, C.Herschel.png|нобай|234px|Телескопқа үңілген [[Уильям Гершель|астроном]]]]
1801 жылдың 1 қаңтарында бұл топтан бөлек сицилиялық астроном [[Джузеппе Пьяцци]] жұлдыздар арасында қозғалып жатқан жаңа аспан денесін табады. Ол Тициус — Боде заңына сәйкес келетін орбитада орналасқандықтан, астроном жаңа планета ашылды деген ойға келіп, оған [[Церера]] ({{lang-la|Ceres}}) деген атау береді. Церера — бұл римдіктердің мол астық құдайы және [[Сицилия]]ның жебеушісі.
[[Сурет:Juno_mpl_anim.gif|нобай|280px|Жұлдыздар арасындағы [[(3) Юнона|астероид]]]]
1802 жылдың 28 наурызында аталмыш топқа кіретін [[Генрих Вильгельм Ольберс]] сол аймақта тағы бір аспан денесін табады, оған [[(2) Паллада|Паллада]] ({{lang-la|Pallas}}) деген атау береді. Церера және Паллада сол заманның ең күшті телескпотарында да планета сияқты емес, жұлдызға ұқсас жарқыл нүкте болып көрінді. Сондықтан 1802 жылдың мамырында топқа кірген [[Уильям Гершель]] оларды аспан денелерінің жаңа бір түрі ретінде қарастыруға шақырып, [[астероид]] ({{lang-el|жұлдыз іспетті}}) деген атауды ұсынады.<ref>{{cite journal|title=William Herschel and the First Two Asteroids| last=Cunningham | first=Clifford|place=Dance Hall Observatory, Ontario | year=1984|bibcode=1984MPBu...11....3C|volume=11|page=3|journal=The Minor Planet Bulletin}}</ref> Алайда сол уақытта астрономдар жаңа ашылған аспан денелерін планета деп атай берген. Бұл 1804 жылы ашылған [[(3) Юнона|Юнона]] мен 1807 жылы ашылған [[(4) Веста|Вестаға]] да қатысты болған.
{|
!&nbsp;&nbsp;Аты
!Ашылды
!&nbsp;&nbsp;Диаметрі&nbsp;&nbsp;
!Күннен<br />қашықтығы
!Күнді айналу<br />периоды
|-
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[Церера|(1) Церера]]
|01.01.1801
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;940 [[Шақырым|ш]].
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;2,766 [[астрономиялық бірлік|а.б.]]
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;4,60 [[жыл]]
|-
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[(2) Паллада]]&nbsp;&nbsp;&nbsp;
|28.03.1802&nbsp;&nbsp;
|&nbsp;&nbsp;512±6 ш.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;2,773 а.б.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;4,61 жыл
|-
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[(3) Юнона]]
|01.09.1804
|&nbsp;&nbsp;254±2 ш.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;2,672 а.б.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;4,36 жыл
|-
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;[[(4) Веста]]
|29.03.1807
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;525 ш.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;2,362 а.б.
|&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;3,63 жыл
|}
[[(5) Астрея|Бесінші астероид]] тек 1845 жылы ашылды, бірақ сол кезден бастап астрономиялық ашылулар саны жылдан жылға тез өсе берді. 1850 жылдардан бастап астрономдар астероид деген ұғымды көбірек пайдаланатын болған.<ref name="asteroids">{{cite web|title=When Did the Asteroids Become Minor Planets? | last=Hilton | first=J. |work=US Naval Observatory | year=2001 | url=http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/minor-planets|access-date=2007-10-01|url-status=dead|archive-url=https://web.archive.org/web/20120406222551/http://www.usno.navy.mil/USNO/astronomical-applications/astronomical-information-center/minor-planets/|archive-date=2012-04-06}}</ref> Астероидтар белдеуі деген ұғым да сол жылдары пайда болды.

[[Телескоп]]тардың жетілуімен ашылған астероидтар саны да күрт өсті. 1868 жылдың шілдесіне қарай олардың саны жүзден асты. 1891 жылы [[Макс Вольф]] [[астрофотография]] тәсілін таныстырған соң астрономиялық ашылулар одан сайын тездеді.<ref name="article">{{cite web| first = David W.| last = Hughes| year = 2007| url = http://www.open2.net/sciencetechnologynature/planetsbeyond/asteroids/history.html| title = A Brief History of Asteroid Spotting| publisher = BBC| access-date = 2007-04-20| archive-date = 2011-06-11| archive-url = https://web.archive.org/web/20110611093414/http://www.open2.net/sciencetechnologynature/planetsbeyond/asteroids/history.html| url-status = dead}}</ref> 1000-шы астероид 1923 жылы ашылды. Ал 1951 жылға қарай астероидтар саны 10&nbsp;000-нан асты. 100&nbsp;000-шы астероид 1982 жылы ашылып, оған [[(100000) Астронавтика|Астронавтика]] деген атау берілді.

[[Ғарыштану|Ғарыш техникасының]] дамуымен астероидтарды [[Жақыннан зерттелген астероидтар мен кометалар тізімі|жақыннан зерттеуге]] мүмкіндік туды. Астероидтар белдеуін бірінші болып кесіп өткен ''[[Pioneer 10]]'' ғарыш кемесі болды (16.07.1972).<ref>{{cite book|url=https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/beyond-earth-tagged.pdf |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20221009/https://www.nasa.gov/sites/default/files/atoms/files/beyond-earth-tagged.pdf |archive-date=2022-10-09 |url-status=live|title=Beyond Earth: A Chronicle of Deep Space Exploration, 1958–2016|page=1|last1=Siddiqi|first1=Asif A.|lccn=2017059404|isbn=9781626830424|publisher=NASA History Program Office|edition=second edition|year=2018|id=SP2018-4041|series=The NASA history series|location=Washington, DC}}</ref>

1989 жылы ұшырылған ''[[Галилео (ғарыш кемесі)|Галилео]]'' астероидтарды фотоға түсіріп, суреттерін Жерге жіберген алғашқы ғарыш кемесі болды. 1991 жылы ол [[(951) Гаспра|Гаспраның]] жанынан, ал 1993 жылы [[(243) Ида|Иданың]] жанынан өтті. Жеткен фотоларды зерттеу кезінде Иданың [[Дактиль (серік)|серігі]] бар екені анықталды. Бұл астероидтарда ашылған алғашқы табиғи серік болды.

1996 жылы ұшырылған ''[[NEAR Shoemaker]]'' келесі жылы [[(253) Матильда|Матильданың]] жанынан өтті және тағы бір жылдан кейін [[(433) Эрос|Эросқа]] жақындады. 2000 жылы ғарыш кемесі Эростың орбитасын айнала бастап, астероидтардағы алғашқы [[жасандысерік]] болды. Ал 2001 жылдың 12 ақпанында астероидқа алғаш қону орын алды.

2010 жылы ''[[Хаябуса]]'' ғарыш кемесі алғаш рет астероид тозаңын Жерге жеткізді. Он жылдан кейін ''[[Хаябуса-2]]'' және ''[[OSIRIS-REx]]'' миссиялары да басқа астероидтардан реголит үлгісін Жерге жеткізді.

''[[Dawn (ғарыш кемесі)|Dawn]]'' аппараты Негізгі белдеудің екі ең үлкен нысанын ұзақ уақыт бойы жақыннан зерттеген. 2011-2012 жылдары ол Вестаның жанында болса, 2015-2018 жылдары Церераны айналған. Нәтижеде екі аспан денесінің де нақты карталарын жасаған.

<gallery>
Ceres_and_Vesta,_Moon_size_comparison.jpg|[[(4) Веста|Веста]] және [[Церера]] Аймен салыстырғанда
Gaspra_rotation.jpg|[[(951) Гаспра]] суреттері
Ida-approach.gif|[[(243) Ида]] суреттері
PIA20014-Ceres-SurveyAtlas-Overall-June2015.jpg|Церера атласы
Asteroidsscale.jpg|Жақыннан зерттелген алғашқы сегіз астероид
</gallery>
== Астероидтардың жіктелуі ==
[[Сурет:Inner solar system linear map.png|нобай|250px|Күн жүйесіндегі аспан денелері (Юпитерге дейін)]]
Негізгі белдеудің шекаралары Күн жүйесінің ортасынан шамамен 1,78 және 3,5 [[астрономиялық бірлік]] аралығындағы қашықтықта орналасқан (1 а.б. = 149,59 млн шақырым). Шартты түрде Негізгі белдеуді ішкі, ортаңғы және сыртқы аймақтарға бөлуге болады. Ішкі негізгі белдеу Күнге (және Жерге) жақынырақ, ал сыртқы аймағы одан алысырақ орналасқан.
[[Сурет:Kirkwood Gaps.svg|нобай|солға|230px|Астероидтардың кездесу жиілігі]]
Бұл үш аймақтың араларында астероидтар өте аз кездесетін аймақтар болады, оларды Кирквуд саңылаулары деп атайды. 1866 жылы америкалық астроном Дэниел Кирквуд ондай аймақтардың бар екенін ашып, олардың [[орбиталық резонанс]]қа байланысты қалыптасып пайда болғанын дәлелдеген.

Сол жақтағы диаграммада көрсетілгендей, астероидтардың ең көп мөлшері ішкі негізгі белдеуде (көк түспен) шоғырланған, одан кейін ортаңғы негізгі белдеуде (сарғылт түспен) кездесу жиілігі азаяды, және сыртқы негізгі белдеуде (жасыл түспен) жалпы саны тағы сәл кемиді.

Пайда болу көзі болжамды түрде бірдей деп есептелетін астероидтар жанұяларға (топтарға) біріктіріледі. Бір жанұяға кіретін астероидтардың [[орбита элементтері]] және [[Спектрлік талдау|спектрлік көрсеткіштері]] бір-біріне өте жақын болады. Мәселен, Флора жанұясына бірнеше мың астероид кіреді, олардың бәрі S спектрлік түрге жатқызылады. Бұл топтағы ең үлкен астероид — [[(8) Флора]], сондай-ақ жақыннан алғашқы болып зерттелген [[(951) Гаспра]] да бұл жанұяға кіреді.
[[Сурет:Family Flora of asteroids.jpg|нобай|солға|220px|Флора жанұясы]]
Құрамы жағынан астероидтар келесі үш негізгі спектрлік түрге бөлінеді: көміртекті C, силикатты S және металды M астероидтары.

Астероидтардың 75%-ы C спектрлік түрге жатады. Мұндай астероидтардың [[альбедо]]сы өте төмен, яғни олардан аз жарық шағылады, және телескоппен бақылағанда, олар қараңғылау болып көрінеді. Сыртқы негізгі белдеудің басым бөлігі осындай астероидтардан тұрады, ал ішкі аймақта олардың саны сонша көп емес.

Ішкі негізгі белдеуде көбінесе S астероидтары кездеседі. Олар керісінше жарық болады, яғни альбедосы жоғары болып келеді. [[Силикаттар]]дан тұратын бұл аспан денелері жалпы астероидтардың 17%-н құрайды.

M астероидтары [[никель]] мен [[темір]]ге бай. Олар көбінесе ортаңғы негізгі белдеуде кездеседі, олардың альбедо көрсеткіші орташа шамаларда орналасады.<ref>{{cite book |title=Asteroids: Overview, Abstracts, and Bibliography |page=2 | year=2002 | isbn=978-1-59033-482-9 |publisher=Nova Science Publishers |editor-first=Edward C. | editor-last=Blair |url=https://books.google.com/books?id=oa289IxCvAAC&pg=PA2 }}</ref>

Бұдан басқа да спектрлік түрлер бар, бірақ оларға жатқызылатын астероидтар салыстырмалы түрде сирек кездеседі.<ref>{{cite book | chapter=The Compositional Structure of the Asteroid Belt | last1=DeMeo | first1=F. E. | last2=Alexander | first2=C. M. O'D. | last3=Walsh | first3=K. J. | last4=Chapman | first4=C. R. | last5=Binzel | first5=R. P. | title=Asteroids IV | editor1-first=Patrick | editor1-last=Michel | editor2-first=Francesca E. | editor2-last=DeMeo | editor3-first=William F. | editor3-last=Bottke | publisher=University of Arizona Press | location=Tucson | isbn=978-0-816-53213-1 | pages=13–41 | year=2015 | doi=10.2458/azu_uapress_9780816532131-ch002 | arxiv=1506.04805 | bibcode=2015aste.book...13D | s2cid=4648806 }}</ref> Мысалы, V түрі [[базальт]]тан құралған, оларды вестоидтар деп те атайды, себебі ең үлкені — [[(4) Веста]].

== Пайда болуы ==
1802 жылы [[Генрих Вильгельм Ольберс|Генрих Ольберс]] Марс пен Юпитер арасында бұрындары тағы бір планета болған, бірақ ол ішкі жарылыстан не кометаның соққысынан Церера мен Палладаға ыдырап кеткен болуы тиіс, деген жорамал жасайды.<ref name="article"/> Бұл XIX ғасырда астероидтар белдеуінің пайда болуын түсіндіретін негізгі гипотеза болды. Бірақ қазіргі уақытта оның бұрыс екені анық, себебі аспан денесін жару үшін қыруар энергия импульсы керек, сондай-ақ барлық астероидтардың массасы тым аз болып келеді.
[[Сурет:PIA18469-AsteroidCollision-NearStarNGC2547-ID8-2013.jpg|right|thumb|230px|Суретшінің қиялындағы астероидтар соқтығысуы]]
[[Күн жүйесі]]нің бұл аймағында еш ірі аспан денесі қалыптаса алмайтыны бүгіндері белгілі, себебі Юпитердің гравитациялық өрісі күшті кедергілер келтіріп тұрады. Жалпы [[небулалық болжам]]ға сәйкес бұл аймақта да ғарыштық тозаңның аккрециясы жүрді, яғни протопланеталық заттың шоғырлануы, бір-біріне жабысуы орын алды. Бірақ жеңіл заттар және газдар көбінесе Юпитерге тартылып, соның массасын үлкейтуге қатысқан. Екінші жағынан Марс пен Жер де осы аймақтың тозаң-тастарын өздеріне тартумен болған. Сөйтіп, миллиондаған жылдар ішінде осы аймақтағы денелердің жалпы массасы күрт азайды.

Диаметрі 500-1000 шақырым ғана болатын бірнеше [[планетезималь]] қалыптасты. Олардың әрі қарай ірілеуіне жеткілікті зат болған жоқ. Есесіне олар бір-бірімен жиі соқтығысып жатқан. Бұл осы аспан денелерінің шағылуына және жаңа астероидтардың пайда болуына себеп болған.<ref>{{cite journal | last1=Petit | first1=J.-M. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Chambers | first3=J. | title=The Primordial Excitation and Clearing of the Asteroid Belt | journal=Icarus | year=2001 | volume=153 | issue=2 | pages=338–347 | url=http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf | access-date=| doi = 10.1006/icar.2001.6702 | bibcode=2001Icar..153..338P | archive-url= https://web.archive.org/web/20070221085835/http://www.gps.caltech.edu/classes/ge133/reading/asteroids.pdf | archive-date= 2007-02-21 | url-status= live}}</ref>

Астероидтар белдеуінің негізгі құрамы Күн жүйесінің алғашқы жасаған 10 миллион жылы ішінде қалыптасты. Ғалымдардың ондай қорытындыға келуіне [[Антарктика]]дан табылған [[метеорит]]ті зерттеуі себеп болған. Сол метеорит Вестаның ұсақ жарқыншағы болып есептелінеді.<ref>{{cite web|title=U of T researchers discover clues to early solar system | last=Kelly | first=Karen | year=2007|work=University of Toronto|url=http://webapps.utsc.utoronto.ca/ose/story.php?id=665|access-date=|archive-url=https://web.archive.org/web/20120229160619/http://webapps.utsc.utoronto.ca/ose/story.php?id=665|archive-date=2012-02-29|url-status=dead}}</ref>

Үлкен астероидтың жанында ұшатын жарқыншақтар бір жанұяны (кластерді) құрайды. Пайда болу көзі бір болған соң, ондай астероидтардың құрамы бірдей болады. Алайда бұл заңдылықтан бірнеше жанұя бөлек тұрады, мысалы Веста жанұясы. Бұл негізгі аспан денесінің ірілігімен, оның геологиялық күрделілігімен түсіндіріледі. Яғни бұрын болған соқтығысулар нәтижесінде Вестадан опырылған бөліктер тек сыртқы ғана емес, ішкі қабаттарынан да ұшырылып әкетілетін.

Негізгі белдеудегі соқтығысулар салыстырмалы түрде жиі орын алатындықтан, кейбір жанұялардың жасы бір-екі миллион жылдан да аспайды. Мысалы, ең жас [[(1270) Датура|Датура]] кластері 530 мың жыл бұрын орын алған астероидтардың соқтығысуынан пайда болды деп есептелінеді.<ref>{{cite journal| url=https://www.aanda.org/articles/aa/full_html/2009/43/aa12696-09/aa12696-09.html | last1=Vokrouhlický | first1=D. | last2=Durech | first2=J. | last3=Michałowski | first3=T. | last4=Krugly | first4=Yu. N. | last5=Gaftonyuk | first5=N. M. | last6=Kryszczyńska | first6=A.| last7=Colas | first7=F. | last8=Lecacheux | first8=J. | last9=Molotov | first9=I. | last10=Slyusarev | first10=I. | last11=Polińska | first11=M. | last12=Nesvorný | first12=D. | last13=Beshore | first13=E. | title=Datura family: the 2009 update| journal=Astronomy & Astrophysics| volume=507| issue=1| pages=495–504| year=2009| doi=10.1051/0004-6361/200912696 |bibcode = 2009A&A...507..495V | doi-access=free}}</ref>

== Ергежейлі планета ==
[[Сурет:Ceres Cutaway inernaz.png|нобай|220px|Церераның болжамды құрылысы: 1 — реголит, 2 — мұзды мантия, 3&nbsp;—&nbsp;тасты ядро]]
Ең алғаш ашылғанда [[Церера]] Күннен санағанда бесінші планета деп қарастырылды. Кейін Негізгі белдеуде басқа аспан денелері табыла бастағанда, бірте-бірте астероид деген ұғым қалыптасты. Екі ғасырға жуық мерзім бойы Церера астероидтардың ішіндегі ең үлкені болып саналды. Оның диаметрі 940 шақырымға жуықтайды, бұл Ай диаметрінен төрт еседей кем.

2006 жылдың тамызында [[Халықаралық астрономиялық одақ]] [[ергежейлі планеталар]] деген ұғымды жаңадан тіркеп, солардың қатарына Церераны да қосты.<ref>[https://www.iau.org/news/pressreleases/detail/iau0603/ IAU 2006 General Assembly: Result of the IAU Resolution votes] (24 тамыз 2006).</ref> Классикалық сегіз планетадан айырмашылығы — ондай аспан денелерінің гравитациялық әсері айналып жүрген орбитадағы басқа денелерді ығыстыруға жеткіліксіздеу болып келеді.

Церераның массасы — 9,4⋅10<sup>20</sup> кг. Бұл Веста мен Палладаның қосарланған массасынан екі еседей көп, бірақ Ай массасының 1,3%-на ғана тең. Басқа астероидтарға қарағанда Церераның пішіні гравитациялық әсерге байланысты сфераға өте жақын болып келеді.

Церераның үлкен жарты осі — 2,767 а.б.<ref>{{Cite web |title=JPL Small-Body Database Browser: 1 Ceres |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=Ceres |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210609120950/https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=ceres |archive-date=9 маусым 2021 |access-date= |publisher=JPL Solar System Dynamics}}</ref> Бұл көрсеткіш бойынша Веста оған қарағанда Күнге (және Жерге) жақынырақ орналасады, ал Паллада сәл алшағырақ айналады.

2014 жылдың қаңтарында ''[[Гершель (телескоп)|Гершель]]'' деп аталатын ғарыштық телескоп Церераның бетінде бу шығаратын бірнеше геоқұрылымды тапты, олардың әрқайсысы сыртқа секундына 3 кг суды шашыратады екен.<ref>{{Cite journal |last1=Küppers |first1=M. |last2=O'Rourke |first2=L. |last3=Bockelée-Morvan |first3=D. |last4=Zakharov |first4=V. |last5=Lee |first5=S. |last6=Von Allmen |first6=P. |last7=Carry |first7=B. |last8=Teyssier |first8=D. |last9=Marston |first9=A. |last10=Müller |first10=T. |last11=Crovisier |first11=J. |date=23 January 2014 |title=Localized sources of water vapour on the dwarf planet (1) Ceres |journal=Nature |volume=505 |issue=7484 |pages=525–527 |bibcode=2014Natur.505..525K |doi=10.1038/nature12918 |issn=0028-0836 |pmid=24451541 |last12=Barucci |first12=M. A. |last13=Moreno |first13=R. |s2cid=4448395}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Campins |first1=H. |last2=Comfort |first2=C. M. |date=23 January 2014 |title=Solar system: Evaporating asteroid |journal=Nature |volume=505 |issue=7484 |pages=487–488 |bibcode=2014Natur.505..487C |doi=10.1038/505487a |pmid=24451536 |doi-access=free |s2cid=4396841}}</ref> Кейбір ғалымдардың есептеуінше, Церера массасының төрттен бірі мұзға тиесілі болуы мүмкін.<ref>{{Cite web |last=Nola Taylor Redd |date=23 May 2018 |title=Ceres: The Smallest and Closest Dwarf Planet |url=https://www.space.com/22891-ceres-dwarf-planet.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20210905112623/https://www.space.com/22891-ceres-dwarf-planet.html |archive-date=5 September 2021 |access-date= |website=space.com}}</ref> 2015-16 жылдары ''[[Dawn (ғарыш кемесі)|Dawn]]'' ғарыш кемесі Церераны айналып, онда [[криовулканизм]] әрекеттерінің іздерін тіркеді.<ref>{{Cite web |last=O'Neill |first=Ian |date=25 February 2015 |title=Ceres' Mystery Bright Dots May Have Volcanic Origin |url=https://www.seeker.com/ceres-mystery-bright-dots-may-have-volcanic-origin-1769548974.html |url-status=live |archive-url=https://web.archive.org/web/20160814104158/http://www.seeker.com/ceres-mystery-bright-dots-may-have-volcanic-origin-1769548974.html |archive-date=14 August 2016 |access-date= |publisher=Discovery Inc.}}</ref><ref>{{Cite journal |last1=Ruesch |first1=O. |last2=Platz |first2=T. |last3=Schenk |first3=P. |last4=McFadden |first4=L. A. |last5=Castillo-Rogez |first5=J. C. |last6=Quick |first6=L. C. |last7=Byrne |first7=S. |last8=Preusker |first8=F. |last9=OBrien |first9=D. P. |last10=Schmedemann |first10=N. |last11=Williams |first11=D. A. |date=2 September 2016 |title=Cryovolcanism on Ceres |journal=Science |volume=353 |issue=6303 |pages=aaf4286 |bibcode=2016Sci...353.4286R |doi=10.1126/science.aaf4286 |pmid=27701087 |doi-access=free |last12=Li |first12=J.- Y. |last13=Bland |first13=M. T. |last14=Hiesinger |first14=H. |last15=Kneissl |first15=T. |last16=Neesemann |first16=A. |last17=Schaefer |first17=M. |last18=Pasckert |first18=J. H. |last19=Schmidt |first19=B. E. |last20=Buczkowski |first20=D. L. |last21=Sykes |first21=M. V. |last22=Nathues |first22=A. |last23=Roatsch |first23=T. |last24=Hoffmann |first24=M. |last25=Raymond |first25=C. A. |last26=Russell |first26=C. T.}}</ref>

== Ерекше астероидтар ==
[[Сурет:Moon and Asteroids 1 to 10.svg|thumb|280px|Алғашқы болып ашылған 10 астероидтың өлшемдері, Аймен салыстырғанда:<br />1 — [[Церера]], 2 — [[(2) Паллада|Паллада]], 3 — [[(3) Юнона|Юнона]], 4&nbsp;—&nbsp;[[(4) Веста|Веста]], 5 — [[(5) Астрея|Астрея]], 6 — [[(6) Геба|Геба]], 7 — [[(7) Ирида|Ирида]], 8&nbsp;— [[(8) Флора|Флора]], 9 — [[(9) Метида|Метида]], 10 — [[(10) Гигея|Гигея]].]]
Церераны назардан тыс алғанда, Негізгі белдеудегі ең үлкен және ең салмақты астероид [[(4) Веста]] болып табылады, ол әрі Жерден бақылағанда ең жарық астероид та болып келеді. Осы үш көрсеткіш бойынша одан кейін [[(2) Паллада]] астероиды орналасады. Массасы мен диаметрі бойынша үшінші орында [[(10) Гигея]] тұр.

Веста және Паллада сирек кездесетін V және B спектрлік түрлерге жатады. Ал көп таралған үш спектр түрінің ішінде ең үлкен астероидтар келесілер: Гигея — C түрінде, [[(15) Эвномия]] — S түрінде (ол [[(3) Юнона]] астероидынан сәл үлкен), металды M астероидтар ішінде — [[(16) Психея]].<ref name=VLT>P. Vernazza et al. (2021) VLT/SPHERE imaging survey of the largest main-belt asteroids: Final results and synthesis. ''Astronomy & Astrophysics'' 54, A56 </ref><ref>{{cite journal |last1=Davis |first1=D.R. |last2=Farinella |first2=P. |last3=Marzari |first3=F. |year=1999 |title=The missing Psyche family: Collisionally eroded or never formed? |journal=Icarus |volume=137  |issue=1  |pages=140–151 |doi=10.1006/icar.1998.6037}}</ref>

Серігі бар екені анықталған алғашқы астероид — [[(243) Ида]]. Жанында екі серігі ашылған алғаш астероид — [[(87) Сильвия]].

[[(90) Антиопа]] — қосарлы астероидтардың ішінде алғашқы ашылғаны. Оның өлшемдері шамалас (массалары 2,5%-ға ғана өзгешеленіп жатқан) екі денеден тұратыны 2000 жылы белгілі болды.<ref>{{cite journal|author=F. Marchis|author2=F. Descamps|author3=P. Hestroffer|author4=Berthier, J.|author5=I. de Pater|name-list-style=amp|title=Fine Analysis of 121 Hermione, 45 Eugenia, and 90 Antiope Binary Asteroid Systems With AO Observations|date=2004|journal=Bulletin of the American Astronomical Society|volume=36|pages=1180|bibcode=2004DPS....36.4602M}}</ref>

Өз осімен ең баяу айналатын астероид — [[(846) Липперта]] (1641 сағат ішінде).<ref>{{cite journal |last=Buchheim |first=Robert K. |author2=Gartrelle, Gordon M. |title=846 Lipperta: A Very Slow Rotator |journal=The Minor Planet Bulletin |issn=1052-8091 |volume=38 |issue=3 |pages=151–153 |date=July 2011 |bibcode=2011MPBu...38..151B}}</ref> Ең тез айналатын — 2006 SA<sub>147</sub> астероиды (1243 секунд ішінде).

Бетін мұз қаптап тұрғаны белгілі болған алғашқы астероид — [[(24) Фемида]].<ref>{{cite magazine| first=Ron| last=Cowen| date=8 October 2009| title=Ice confirmed on an asteroid| magazine=Science News | url=http://www.sciencenews.org/view/generic/id/48174/title/Ice_confirmed_on_an_asteroid| access-date= | archive-url= https://web.archive.org/web/20091012075224/http://www.sciencenews.org/view/generic/id/48174/title/Ice_confirmed_on_an_asteroid| archive-date= 12 October 2009 | url-status= live}}</ref>

4 астрономиялық бірліктен асатын қашықтықта ашылған алғашқы астероид — [[(279) Туле]], Негізгі белдеудегі ең алыс ірі нысан.

Телескоптың көмегімен емес, [[астрофотография]] әдісімен ашылған алғашқы астероид — [[(323) Брюсия]].

Ыдырауы бақыланған алғашқы астероид — P/2013 R3. Ол 2013 жылы ашылды және бірнеше айдың ішінде ыдырап кетті.<ref>{{cite journal |first1 = David |last1 = Jewitt |first2 = Jessica |last2 = Agarwal |first3 = Jing |last3 = Li |first4 = Harold |last4 = Weaver |first5 = Max |last5 = Mutchler |first6 = Stephen |last6 = Larson |title = Disintegrating Asteroid P/2013 R3 |url = http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/2014/JAL14.pdf |journal = The Astronomical Journal |date = March 2014 |volume = 784 |issue = 1 |id = L8 |pages = 5 |doi-access = free |doi = 10.1088/2041-8205/784/1/L8 |arxiv = 1403.1237 |bibcode = 2014ApJ...784L...8J}}</ref>

<gallery>Vesta Rotation.gif|[[(4) Веста]]
Psyche illustration.jpg|[[(16) Психея]] — ''сурет''
243 Ida - August 1993 (16366655925).jpg|Ида және серігі [[Дактиль (серік)|Дактиль]]
Kleopatra moons - eso2113e.jpg|Екі серігі бар [[(216) Клеопатра|астероид]]
P-2013 R3 Hubble.jpg|[[Хаббл ғарыш телескопы|Хаббл]] түсірген<br />P/2013 R3
</gallery>

== Басқа аспан денелері ==
Астероидтардан әлдеқайда ұсақ аспан денелерін [[метеороид]] деп атайды. Олардың өлшемдерін кей ғалымдар 10 метрге дейін деп бағаласа,<ref>{{cite journal |last1=Beech |first1=Martin |last2=Steel |first2=Duncan |title=On the Definition of the Term Meteoroid |journal=Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society |volume=36 |issue=3 |pages=281–284 |date=September 1995 |bibcode=1995QJRAS..36..281B}})</ref> басқалар бұған 1 метрге дейінгі нысандарды жатқызады.<ref>{{cite journal |last1=Rubin |first1=Alan E. |last2=Grossman |first2=Jeffrey N. |title=Meteorite and meteoroid: New comprehensive definitions |journal=Meteoritics & Planetary Science |volume=45 |issue=1 |pages=114–122 |date=January 2010 |bibcode=2010M&PS...45..114R |doi = 10.1111/j.1945-5100.2009.01009.x |s2cid=129972426}})</ref> Егер метеороид немесе астероид Жерге жетіп, атмосферада жанып кетсе, онда байқалған құбылысты [[метеор]] деп атайды. Жанбай кеткен қалдықтары Жер бетіне тас болып түссе, оны [[метеорит]] дейді.

Метеороидтардан ұсақ зат тозаң болып келеді, оның түйіршіктері жүздеген микрометрден аспайды. Осы тозаң массаларын Жерден де көруге болады: Күн шыққанда немесе батқанда аспанда байқалатын [[зодиакалды жарық|қызғылтым жарық]] осы планетааралық тозаңның әсерімен түсіндіріледі.

Негізгі белдеуге тән емес нысандар да болады. 1996 жылы бельгиялық астроном Эрик Эльст чилилік әріптесі Гвидо Писарро түсірген фотопластинада жаңа [[комета]]ны табады. Оның орбитасын есептеп шығарғанда, бұл аспан денесі Негізгі белдеудің ішінде айналып жүргені анықталды. Яғни өзге кометалар сияқты ұзын, сопақша орбитамен емес, дөңгелекке жақын траекториямен айналды. Кейін бұл аспан денелерінің жаңа түріне жататын алғашқы нысан болып тіркелді. Атауы [[(7968) Эльст — Писарро]] деп қойылған бұл дене Негізгі белдеудің кометалары қатарына жатады. Кейінгі жылдары Негізгі белдеуде тағы бірнеше комета ашылды.<ref>[http://www.ifa.hawaii.edu/users/hsieh/mbcs.shtml Henry Hsieh: Main-Belt Comets] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111026205513/http://www.ifa.hawaii.edu/users/hsieh/mbcs.shtml |date=2011-10-26 }}</ref>

Кейбір аспан денелері Негізгі белдеудің ішінде емес, Күн жүйесінің басқа аймақтарында пайда болғаны қазір белгілі. Ондай денелер көбінесе сыртқы аймақтардан ұшып келіп, кейін орбиталары әртүрлі гравитациялық әсерлерден Негізгі белдеуде тұрақталып қалған. Мысалы, 2003 BM<sub>1</sub> астероиды бұрын [[Уран (ғаламшар)|Уран]]ға жақын орбитада болған деген болжам бар.<ref>{{cite journal | last2=de la Fuente Marcos |first2=Raúl |last1=de la Fuente Marcos |first1=Carlos |date=1 October 2022 |title=Recent arrivals to the main asteroid belt |journal=Celestial Mechanics and Dynamical Astronomy |volume=134 |issue=5 | pages=38 |arxiv=2207.07013 |bibcode=2022CeMDA.134...38D |doi=10.1007/s10569-022-10094-4 | doi-access=free }}</ref>
<gallery>
Leonid Meteor.jpg|Аспандағы метеор
Tagish Lake meteorite.jpg|Метеорит
zodiacal.jpg|Зодиакалды жарық
7968 Elst–Pizarro Eso9637a.jpg|(7968) Эльст — Писарро
</gallery>
[[Сурет:2_Pallas_orbit_Jan2018.png|нобай|240px|Палладаның қиғаш орбитасы ақ&nbsp;түспен белгіленген]]
== Орбиталар ==
Негізгі белдеу астероидтарының [[Күн (жұлдыз)|Күнді]] айналу бағыты планеталардың айналу бағытына сай болып келеді.

Астероид орбиталарының [[эклиптика]]дан ауытқуы әдетте 30°-тан аспайды. Мысалы, [[(2) Паллада]] орбитасының қиғаштығы 34,8°-қа тең, және бұл көрсеткіш бойынша [[(1373) Цинциннати|одан асатын астероид]] тек 133 жылдан кейін ашылды. Басым көпшілігінде орбита қиғаштығы 4°-тың шамасында болады.<ref>{{cite web| last = Williams| first = Gareth| date=25 қыркүйек 2010| url = http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/MPDistribution.html| title = Distribution of the Minor Planets| publisher = Minor Planets Center| access-date = }}</ref>

Астероидтардың айналу периодтары 3,5 — 6 жыл аралығында болады. Орбиталарының пішіні көбінесе дөңгелекке жақын. Яғни [[эксцентриситет]] көрсеткіші 0 мен 0,35 мағыналары арасында болады, тек шамалы астероид қана осы мағынадан асады. Мұндағы эксцентриситет орбитаның пішінін сипаттайтын шама болып келеді:
* <math>\varepsilon = 0</math> — [[дөңгелек]],
* <math>0 < \varepsilon < 1</math> — [[эллипс]],
* <math>\varepsilon = 1</math> — [[парабола]].

Астероидтардың Күннен қашықтығы көбінесе 3,3 [[астрономиялық бірлік]]тен аспайды. Одан кейін астероидтар саны Юпитердің тарту күшіне байланысты күрт азаяды. Юпитерге жақындаған астероидтың орбитасы әлбетте өзгереді — ол Күн жүйесінің ішкі аймағына ауысады, не болмаса сыртқа ұшырылады.
[[Сурет:MoonsOfMarsImproved2.gif|нобай|170px|Марс серіктерінің пайда болуы туралы болжам]]
Астероид орбитасын өзгерте алатын тағы бір фактор — [[Ярковский эффектісі]]. Күнге қызған жағы айналу кезінде суи бастағанда шағын [[Реактивті қозғалыс|реактивті импульс]] пайда болады, ол астероидқа қосымша үдеу береді. Бұл эффект өлшемдері 40 шақырымнан аспайтын аспан денелерінің қозғалысында жақсы байқалады.<ref name=Bottke06review>{{cite journal |last=Bottke, Jr. |first=William F. |url=https://astro.troja.mff.cuni.cz/davok/papers/ann_rev_06.pdf |title=The Yarkovsky and YORP Effects: Implications for Asteroid Dynamics |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=34 |pages=157–191 |year=2006 |doi=10.1146/annurev.earth.34.031405.125154 |bibcode=2006AREPS..34..157B |s2cid=11115100 |display-authors=etal |access-date= |archive-date=2021-08-12 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210812022037/https://astro.troja.mff.cuni.cz/davok/papers/ann_rev_06.pdf |url-status=live }}</ref>

Сөйтіп әртүрлі [[гравитация]]лық және гравитациялық емес әсерлерден астероид орбиталары Күнге жақындауы немесе одан алыстауы мүмкін. Мысалы, [[(4222) Нэнсита]] тек бірнеше жыл бұрын Негізгі белдеудің астероидтары қатарынан шығып, [[Марс-кроссерлер]] қатарына енді.<ref>{{cite web |title = 4222 Nancita (1988 EK1) |work = Minor Planet Center |url = https://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=4222 |access-date = }}</ref>

Басқа ірі астероидқа немесе планетаға жақындағанда, кіші астероид сол аспан денесінің [[Серік (ғарыш)|серігіне]] де айналуы мүмкін. Бір жорамал бойынша, Марстың екі серігі [[Фобос]] пен [[Деймос]] сол бұрындары орбитасын өзгерткен астероидтар болуы мүмкін.<ref>[https://web.archive.org/web/20070524185042/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Asteroids Asteroids Page] at [http://solarsystem.nasa.gov NASA's Solar System Exploration]</ref> Юпитердің де жүзге жуық серігінің біразы гравитациялық ықпалдан шыға алмаған астероидтар болуы тиіс деген болжамдар бар.<ref>{{cite web| last = Arnett| first = William A.| date = 26.02.2006| url = http://www.nineplanets.org/asteroids.html| title = Asteroids| publisher = The Nine Planets| access-date = 2007-04-20| archive-url= https://web.archive.org/web/20070418220152/http://www.nineplanets.org/asteroids.html| archive-date= 18 April 2007 | url-status= live}}
</ref><ref>{{cite journal |first1 = Scott S. |last1 = Sheppard |first2 = David C. |last2 = Jewitt |title = An abundant population of small irregular satellites around Jupiter |url = http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf |journal = Nature |date = May 2003 |volume = 423 |issue = 6937 |pages = 261–263 |doi = 10.1038/nature01584 |pmid = 12748634 |bibcode = 2003Natur.423..261S |s2cid = 4424447 |access-date = |archive-date = 7 January 2023 |archive-url = https://web.archive.org/web/20230107073933/http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf |url-status = live }}</ref>

== Тағы қараңыз ==
{{col-begin}}{{col-3}}
* [[Койпер белдеуі]]
* [[Кентавр астероидтары]]
* [[Күн жүйесіндегі кіші денелер]]
{{col-3}}
* [[Күн жүйесінің эволициясы және қалыптасуы]]
* [[Жақыннан зерттелген астероидтар мен кометалар тізімі]]
{{col-3}}{{col-end}}

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

== Сілтемелер ==
{{Commons category|Main Belt asteroids}}
* {{cite book
|title=Encyclopedia of the solar system
|url=https://books.google.com/books?id=G7UtYkLQoYoC&lpg=PA351&dq=asteroids%20number&lr=&as_brr=3&pg=PA349#v=onepage&q=asteroids%20number&f=false
|year=2007
|isbn=978-0120885893
|chapter=Main-Belt Asteroids
|publication=Academic Press
|author=Britt, Daniel T.; Colsolmagno, Guy; Lebofsky, Larry.
}}
* {{cite news| last=Cain | first=Fraser| url=http://www.astronomycast.com/astronomy/episode-55-the-asteroid-belt/| work=Universe Today| title= The Asteroid Belt| access-date=2008-04-01| archive-url= https://web.archive.org/web/20080307033324/http://www.astronomycast.com/astronomy/episode-55-the-asteroid-belt/| archive-date= 7 March 2008 | url-status= live}}
* {{cite web
|last = Munsell
|first = Kirk
|date = 16.09.2005
|url = http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Asteroids
|title = Asteroids: Overview
|publisher = NASA's Solar System Exploration
|access-date = 2007-05-26
|archive-url = https://web.archive.org/web/20070524185042/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Asteroids
|archive-date = 24 May 2007
|url-status = dead
}}
* {{cite web
| author=Staff| date= 31.10.2006
| url = http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planets/asteroidpage.html
| title = Asteroids| publisher = NASA
| access-date = 2007-04-20| archive-url= https://web.archive.org/web/20070411201013/http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/planets/asteroidpage.html| archive-date= 11 April 2007 | url-status= live}}
* {{cite web
| author=Staff| year = 2007
| url = http://www.planetary.org/explore/topics/asteroids_and_comets/facts.html
| title = Space Topics: Asteroids and Comets
| publisher = The Planetary Society| access-date = 2007-04-20| archive-url= https://web.archive.org/web/20070428143402/http://www.planetary.org/explore/topics/asteroids_and_comets/facts.html| archive-date= 28 April 2007 | url-status= live}}

{{Күн жүйесі}}
[[Санат:Күн жүйесі]]
[[Санат:Астероидтар]]