Марри Гелл-Ман бетінің кодын көру

{{Ғалым
|Есімі                  = Марри Гелл-Ман
|Шынайы есімі       = {{lang-en|Murray Gell-Mann}}
|Суреті              =  Murray_Gell-Mann_-_World_Economic_Forum_Annual_Meeting_2012.jpg
|Сурет ені               = 
|Сурет тақырыбы = 
|Туған күні          =  15.9.1929
|Туған жері          = {{Туғанжері|Манхэттен|Манхэттенде}}, [[Нью-Йорк]], [[АҚШ]]
|Қайтыс болған күні  = 	24.5.2019
|Қайтыс болған жері  = 	{{Қайтысболғанжері|Санта-Фе|Санта-Феде (Нью-Мексико)|Санта-Фе (Нью-Мексико)}}, [[АҚШ]]
|Азаматтығы          = {{байрақ|АҚШ|2019}}
|Ғылыми аясы        = [[элементар бөлшектер физикасы]]
|Атақты шәкірттері   = [[Кеннет Вильсон]] <br> [[Сидни Коулман]]
|Альма-матер          = {{Йель университеті}}
[[Массачусетс технологиялық институты]]
|Несімен белгілі         = 
|Марапаттары     = {{Нобельдік медаль|1969}} [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы]] ([[1969]])
|Қолтаңбасы              = Murray Gell-Mann signature.JPG
}}
'''Марри (Мюррей) Гелл-Ман''' (''Гельман'' ,{{Lang-en|Murray Gell-Mann}}; [[15 қыркүйек]] [[1929 жыл|1929]], [[Нью-Йорк]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]] — [[24 мамыр]] [[2019 жыл|2019]], [[Санта Фэ (Нью-Мексико)|Санта-Фе]], [[Нью-Мексико]], [[Америка Құрама Штаттары|АҚШ]])<ref>{{Cite web|url=http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50072.ln-ru|title=Гелл-Манн Марри (Мюрей)|author=|work=|date=|publisher=РАН|accessdate=2017-06-16|archivedate=2015-09-24|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150924135250/http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50072.ln-ru|deadlink=no}}</ref> — элементар бөлшектер теориясы бойынша жұмысымен танымал американдық физик-теоретик. [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|Нобель сыйлығының]] лауреаты (1969){{Efn|«Элементар бөлшектердің жіктелуіне және олардың өзара әсерлесуіне байланысты ашулары үшін»}}. Доктор (1951), 1955 жылдан 1993 жылға дейін сабақ берген [[Калифорния Технология Институты|Калтехтің]] құрметті профессоры, [[АҚШ Ұлттық ғылым академиясы|АҚШ Ұлттық ғылым академиясының]] (1960) және Америка философиялық қоғамының мүшесі(1993) <ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1993|title=APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2022-08-15|archivedate=2022-08-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220814092838/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1993|deadlink=no}}</ref>, Лондон Корольдік қоғамның (1978)  және [[Ресей ғылымдар академиясы|РҒА]] (1994) шетелдік мүшесі.

== Өмірбаяны ==
Шығыс Еуропадан келген иммигрант [[Еврейлер|еврейлердің]] — иммигранттарға арналған ағылшын тілі курстарының директоры Артур Исидор Гелл-Ман (1886—1969) және Паулина Рейхштейннің (1895—1962) отбасында дүниеге келген. Әкесі (эмиграцияға дейін — Исидор Гельман) Галисиядағы Хоростковтың тумасы болған, бірақ жасөспірім кезінде ата-анасымен бірге Черновцыға (сол кездегі Буковина провинциясы [[Аустрия-Мажарстан|Аустрия-Венгрия империясында]]) көшіп келген және 1911 жылы АҚШ-қа қоныс аударып, Нью-Йорктің төменгі шығыс жағында тұрып, еврей балалар үйіне мұғалім болып жұмысқа орналасты. 1919 жылы ол бірнеше жыл бұрын Яновтан ата-анасымен қоныс аударған Паулина Рейхштейнге үйленді. Ағасы — Бен (Бенедикт) Гельман (<span lang="en" style="font-style:italic;">''Ben Gelman''</span>, 1921—2007), журналист және фотограф, «The Southern Illinoisan» газетінің ұзақ мерзімді колумнисті.

Бала күнінде ол үлкен қызығушылықпен және табиғатқа деген сүйіспеншілігімен ерекшеленетін вундеркинд бала саналды. Колумбия дайындық және грамматика мектебін ([[Нью-Йорк]]) бітіргеннен кейін Гелл-Ман 15 жасында [[Йель университеті|Йель университетіне]] оқуға түсті<ref>{{Cite web|url=https://je.yalecollege.yale.edu/about-us/history/notable-alumni|title=Notable Alumni|publisher=[[Jonathan Edwards College]]|accessdate=2019-05-27|lang=en|archivedate=2019-05-27|archiveurl=https://web.archive.org/web/20190527031521/https://je.yalecollege.yale.edu/about-us/history/notable-alumni|deadlink=no}}</ref>. Ол [[1948 жыл|1948 жылы]] ғылым бакалавры дәрежесін алып, [[Массачусетс технологиялық институты|Массачусетс технологиялық институтына]] (MIT) магистратураға түсіп, 1951 жылы физика ғылымының [[PhD-доктор|доктор]] дәрежесін алды. Оның MIT-дегі жетекшісі Виктор Вайскопф болды.

[[1952 жыл|1952 жылдан]] бастап [[Чикаго университеті|Чикаго университетінде]] [[Энрико Ферми|Энрико Фермимен]] бірге жұмыс істеді, алдымен оқытушы ([[1952]]—[[1953]])[[Чикаго университеті|,]] кейін ассистент профессор ([[1953]]—[[1954]])[[1952 жыл|,]] доцент ([[1954]]—[[1955]]). 1955 жылы адъюнкт-профессор, 1956 жылдан — [[профессор]], 1967 жылдан [[Калифорния Технология Институты|Калифорния технологиялық институтының]] құрметті профессоры, 1993 жылдан зейнеткер. 1974 жылдан 1988 жылға дейін Смитсон институтының директоры болды. 1979—2002 жылдары Макартур қорының директоры болды. 1984 жылы ол [[Санта Фэ (Нью-Мексико)|Санта—Фе]] қаласындағы коммерциялық емес ұйым Санта-Фе институтын құруға көмектесті, ол күрделі жүйелерді зерттеуге және күрделілік теориясын жеке пәнаралық ғылым ретінде құруға көмектесуге арналған. 1994—2001 жылдар аралығында ол {{Аударылмаған 5|United States President's Council of Advisors on Science and Technology}}-да қызмет етті .

Ол [[Калифорния Технология Институты|Калтехте]] теориялық физиканың құрметті профессоры (зейнеткер) және сонымен бірге [[Альбукерке|Альбукеркедегі]] Нью-Мексико университетінің теориялық физика және астрономия кафедрасының профессоры болды. [[Британника энциклопедиясы|Британика]] энциклопедиясының директорлар кеңесінің мүшесі болды. {{Аударылмаған 5|Wildlife Conservation Society}} кеңес мүшесі .

Америка өнер және ғылым академиясының мүшесі (1964), Лондон корольдік қоғамының шетелдік мүшесі (1978), Үндістан ұлттық ғылым академиясының (1984), [[Ресей ғылымдар академиясы|Ресей ғылым академиясының]] (1994, ядролық физика (бөлшек физикасы) бөлімі)<ref>[http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50072.ln-ru Гелл-Манн Марри (Мюрей)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150924135250/http://www.ras.ru/win/db/show_per.asp?P=.id-50072.ln-ru |date=2015-09-24 }} Профиль на официальном сайте [[Ресей ғылымдар академиясы|РАН]]</ref>. Америкалық физика қоғамының және Америка ғылымды дамыту қауымдастығының мүшесі. Мәскеу жаратылыстану ғалымдары қоғамы құрметті мүшесі (2014).

«Ғалымдардың адамзатқа ескертуіне» қол қойған (1992)<ref>[https://web.archive.org/web/20190430215625/http://www-formal.stanford.edu/jmc/progress/ucs-statement.txt][[Предупреждение учёных человечеству]]{{ref-en}}.</ref>. Джордж Джонсон Гелл-Маннның «Біртүрлі сұлулық: Мюррей Гелл-Манн және физикадағы ХХ ғасырдағы революция» атты өмірбаянын жазды.

Мюррей Гелл-Ман [[Шығыс Азия|шығыс азиялық]] антиквариат коллекционері болды. Ол [[Лингвистика|тіл білімі]] және т.б. да қызықтырды<ref name="автоссылка1">{{Cite web|url=https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1993|title=APS Member History<!-- Заголовок добавлен ботом -->|accessdate=2022-08-15|archivedate=2022-08-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20220814092838/https://search.amphilsoc.org/memhist/search?smode=advanced;f1-date=1993|deadlink=no}}</ref>.

== Ғылыми қызмет ==
23 жасында ол элементар бөлшектердің [[Кезбелік|оғаштығы]] мен сүйкімділігі туралы негізгі еңбегін жариялау арқылы бөлшектер физикасында төңкеріс бастады.

1950 жылдары пайда болған Гелл-Манның жұмысы сол кезде ашылған каондар мен [[Гиперон|гиперондар]] сияқты элементар бөлшектердің табиғатын түсіндірді. Бұл бөлшектердің жіктелуі ''[[Кезбелік|оғаштық]]'' деп аталатын жаңа кванттық санға әкелді. Гелл-Манның жетістіктерінің бірі Гелл-Ман — Нисидзима формуласы болып саналады, ол бастапқыда эмпирикалық бақылаулардан пайда болды, бірақ кейінірек кварк үлгісімен түсіндірілді. Гелл-Ман және Авраам Пайс осы бөлшектер физикасының көптеген қиын аспектілерін түсіндірді.

Гелл-Ман және Нисидзима өз жұмыстарының негізінде [[1961 жыл|1961 жылы]] элементар бөлшектердің – [[Адрон|адрондардың]] классификациясын ұсынды (олардан тәуелсіз, дәл сол классификацияны шамамен бір уақытта Юваль Нееман ұсынған). Мұндай классификация қазіргі уақытта кварк моделінің көмегімен түсіндіріледі. Гелл-Ман өзінің моделін ''сегіздік жол'' деп атады, өйткені модельде бөлшектердің октеттері бар, сонымен қатар ол [[Сегіз Тармақты Жол|буддизмдегі сегіз жолға]] ұқсастығын қолданды, бұл оның сол кездегі мүдделерін көрсетеді.

Модельді дамыта отырып, Гелл-Манн және оған тәуелсіз Джордж Цвейг [[1964 жыл|1964 жылы]] элементар бөлшектердің [[Кварктер|кварк]] моделін тұжырымдады. Бұл модель адрондарды құрайтын кварктарды, бөлшектерді енгізді. Гелл-Ман кварктардың атын [[Джеймс Джойс|Джеймс Джойстың]] «Финнегандардың оянуы» кітабынан тапты, онда эпизодтардың бірінде «Мастер Марк үшін үш кварк!» деп айтылады. Цвейг оларды туздар деп атады, бірақ бұл атау жерсінбеді және ұмытылды.

Көп ұзамай кварктар адрондарды құрайтын негізгі элементар нысандар ретінде танылды. Кварктардың өзара әрекеттесуінің қазіргі теориясы [[кванттық хромодинамика]] (КХД) деп аталады және Гелл-Манның жұмысына негізделген. Кварк моделі КХД бөлігі болып табылады және кварк дәмі табылған кезде қалу үшін жеткілікті берік екенін дәлелдеді.

Сонымен қатар, Гелл-Ман [[Ричард Фейнман|Ричард Фейнманмен]], сондай-ақ олардың қарсыластары Джордж Сударшан мен Роберт Маршакпен бірлесіп, алғаш рет [[Әлсіз әсерлесу|әлсіз өзара әрекеттесу]] сипатын нақтылай алды. Бұл жұмыс [[Ву Цзяньсюн|Ву Цзяньсюнның]] паритеттің бұзылуын ашқаннан кейін, бұл құбылысты [[Янг Чжэньнин|Ян Чжэннинг]] пен [[Ли Чжэндао]] болжағаннан кейін жалғасты.

Гелл-Ман мұнымен тоқтап қалмады. 1990 жылдары ол Санта-Фе институтымен белсенді түрде ынтымақтаса отырып, күрделі жүйелердің жаңа мәселесін шешті. Зерттеу нәтижелеріне сүйене отырып, ол әйгілі ''«Кварк пен ягуар: қарапайым және күрделідегі оқиғалар»'' кітабын жазды. Кітаптың атауы {{Аударылмаған 5|Артур Шже|Артур Шженің||Arthur Sze}}: «Кварк әлемі түнде жүгіретін ягуармен тікелей байланысты» өлеңінен алынған.

== Марапаттар мен құрметтер ==
* Математикалық физика бойынша Дэнни Хайнеман сыйлығы, Америка физика қоғамы (1959)
* {{Аударылмаған 5|Golden Plate Award}} , {{Аударылмаған 5|Academy of Achievement|}}  (1962)
* Эрнест Лоуренс сыйлығы (1966)
* Рихтмайер мемориалдық сыйлығы (1966)
* Франклин медалі, Франклин институты (1967)
* Джон Карти сыйлығы, АҚШ Ұлттық ғылым академиясы (1968)
* Зерттеу корпорациясының сыйлығы (1969)
* [[Физика саласындағы Нобель сыйлығы|Физика бойынша Нобель сыйлығы]] (1969)
* Гуггенхайм стипендиясы (1971) <ref>{{Cite web|url=https://www.gf.org/fellows/all-fellows/murray-gell-mann/|title=Murray Gell-Mann|author=|work=John Simon Guggenheim Foundation|date=|publisher=gf.org|lang=en|accessdate=2019-04-17|archivedate=2020-11-12|archiveurl=https://web.archive.org/web/20201112221727/https://www.gf.org/fellows/all-fellows/murray-gell-mann/|deadlink=no}}</ref>
* Қоршаған ортаны қорғау саласындағы жетістіктері үшін құрмет бүктемесі ({{Аударылмаған 5|Global 500 Roll of Honour}} ), Біріккен Ұлттар Ұйымының Қоршаған ортаны қорғау бағдарламасы (1988)
* [[Эриче]] сыйлығы, ''{{Аударылмаған 5|World Federation of Scientists}}'' ) (1990)
* Уильям Проктердің ғылыми жетістіктері үшін сыйлығы (2004)
* Жыл гуманисті, Американдық гуманист қауымдастығы (2005)
* Альберт Эйнштейн медалі (2005)
* [[Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл медалі|«Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл» мерекелік медалі]] (2012) <ref>Указ Президента Республики Казахстан № 327 от 17 мая 2012 года «О награждении юбилейной медалью „Қазақстан Республикасының тәуелсіздігіне 20 жыл“».</ref>
* Гельмгольц медалі (2014)

Құрметті докторлар: [[Йель университеті]] (1959), [[Чикаго университеті]] (1967), Иллинойс университеті (1968), Уэслиан университеті (1968), Турин итальяндық университеті (1969), Юта университеті (1970), [[Колумбия университеті]] (1977), [[Кембридж университеті]] (1980), [[Оксфорд университеті]] (1992), Оңтүстік Иллинойс университеті (1993), [[Флорида университеті]] (1994), Оңтүстік методист университеті (1999).

== Таңдаулы басылымдар ==
; Кітаптар
* Gell-Mann M. The Quark and the Jaguar: Adventures in the Simple and the Complex. — Freeman & Co., 1994.
* Gell-Mann M. Selected Papers. — World Scientific, 2010.

; Негізгі ғылыми мақалалар
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Low F. |тақырыбы= Bound States in Quantum Field Theory |басылым= [[Physical Review]] |жыл= 1951 |томы= 84 |беттері= 350—354 |doi= 10.1103/PhysRev.84.350}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Low F. E. |тақырыбы= Quantum Electrodynamics at Small Distances |басылым= Physical Review |жыл= 1954 |томы= 95 |беттері= 1300—1312 |doi= 10.1103/PhysRev.95.1300}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Pais A. |тақырыбы= Behavior of Neutral Particles under Charge Conjugation |басылым= Physical Review |жыл= 1955 |томы= 97 |беттері= 1387—1389 |doi= 10.1103/PhysRev.97.1387}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Brueckner K. A. |тақырыбы= Correlation Energy of an Electron Gas at High Density |басылым= Physical Review |жыл= 1957 |томы= 106 |беттері= 364—368 |doi= 10.1103/PhysRev.106.364}}
* {{мақала|авторы= Feynman R. P., Gell-Mann M. |тақырыбы= Theory of the Fermi Interaction |басылым= Physical Review |жыл= 1958 |томы= 109 |беттері= 193—198 |doi= 10.1103/PhysRev.109.193}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Lévy M. |тақырыбы= The axial vector current in beta decay |басылым= Il Nuovo Cimento |жыл= 1960 |томы= 16 |беттері= 705—726 |doi= 10.1007/BF02859738}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M. |тақырыбы= The Eightfold Way: A theory of strong interaction symmetry |басылым= California  Institute of Technology  Synchrotron Laboratory Report |жыл= 1961 |томы= CTSL-20 |allбеттері= 47 |ссылка= https://authors.library.caltech.edu/89508/}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M. |тақырыбы= Symmetries of Baryons and Mesons |басылым= Physical Review |жыл= 1962 |томы= 125 |беттері= 1067—1084 |doi= 10.1103/PhysRev.125.1067}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M. |тақырыбы= A schematic model of baryons and mesons |басылым= Physics Letters |жыл= 1964 |томы= 8 |беттері= 214—215 |doi= 10.1016/S0031-9163(64)92001-3}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Oakes R. J., Renner B. |тақырыбы= Behavior of Current Divergences under <math>SU_3 \times SU_3</math> |басылым= Physical Review |жыл= 1968 |томы= 175 |беттері= 2195—2199 |doi= 10.1103/PhysRev.175.2195}}
* {{мақала|авторы= Fritzsch H., Gell-Mann M., Leutwyler H. |тақырыбы= Advantages of the color octet gluon picture |басылым= Physics Letters B |жыл= 1973 |томы= 47 |беттері= 365—368 |doi= 10.1016/0370-2693(73)90625-4}}
* {{мақала|авторы= Gell-Mann M., Hartle J. B. |тақырыбы= Classical equations for quantum systems |басылым= Physical Review D |жыл= 1993 |томы= 47 |беттері= 3345—3382 |doi= 10.1103/PhysRevD.47.3345}}

== Дереккөздер ==
{{Дереккөздер}}

== Әдебиет ==
* Нобель сыйлығының лауреаттары. 2 томда — М.: «Прогресс», 1992 ж.
* Дүниежүзілік өмірбаяндық энциклопедиялық сөздік. — М.: БРЭ, 1998 ж.
* {{мақала|авторы= Стефан В. А. |тақырыбы= Памяти Мюррея Гелл-Манна |издание= [[УФН]] |жыл= 2019 |томы= 189 |беттері= 1013—1014 |doi= 10.3367/UFNr.2019.07.038633}}
* {{кітап|авторы= Храмов Ю. А.:Физики|часть = Гелл-Ман Мюррей (Gell-Mann Murray)|с =79|бөлім сілтемесі = }}
* {{мақала|авторы= Crease R.P. |тақырыбы= Murray Gell-Mann (1929–2019) |издание= [[Nature]] |жыл= 2019 |томы= 570 |беттері= 308 |doi= 10.1038/d41586-019-01907-y}}
* {{кітап|авторы= [[Фрич, Харальд|Fritzsch H.]] |тақырыбы= Murray Gell-Mann and the Physics of Quarks |баспасы= Springer |жыл= 2018}}
* {{мақала|авторы= Glashow S.L. |тақырыбы= Murray Gell-Mann: In Memoriam |издание= Inference: International Review of Science |жыл= 2019 |томы= 4 |нөмірі= 4 |сілтемесі  = https://inference-review.com/article/in-memoriam-murray-gell-mann}}
* {{мақала|авторы= Hill C.T. |тақырыбы= Murray Gell-Mann |издание= [[Physics Today]] |жыл= 2020 |томы= 73 |нөмірі= 5 |беттері= 63 |doi= 10.1063/PT.3.4480}}
* {{кітап|авторы= Johnson G. |тақырыбы= Strange Beauty: Murray Gell-Mann and the Revolution in Twentieth-Century Physics |баспасы= Vintage Books |жыл= 2000}}
* {{мақала|авторы= Ramond P. |тақырыбы= Murray Gell-Mann (1929–2019) |издание= [[Science]] |жыл= 2019 |томы= 364 |беттері= 1236 |doi= 10.1126/science.aay3171}}
* {{кітап|жауапты= ed. J.H. Schwarz |тақырыбы= Elementary Particles and the Universe: Essays in Honor of Murray Gell-Mann |баспасы= Cambridge University Press |жыл= 1991}}

== Сілтемелер ==
* [http://nobelprize.org/nobel_prizes/physics/laureates/1969/ Нобель комитетінің сайтынан алынған ақпарат] Архивировано 22 2012 жылдың маусымы жылдың.{{Ref-en}})
* Профиль Марри Гелл-Мана
* [http://www.edge.org/3rd_culture/gell-mann03/gell-mann_print.html Физиктің қалыптасуы: Мюррей Гелл-Маннмен әңгіме]   Архивная копия{{Ref-en}})
* ''Левин А.'' [https://nplus1.ru/material/2019/05/29/rip-murray-gell-mann Ғаламның сегіз қырлы жолы]   Архивная копия // nplus1.ru

== Ескертпелер ==
{{Notelist}}

{{Физика саласындағы Нобель сыйлығы 1951—1975}}
[[Санат:Йель университеті түлектері]]
[[Санат:Ресей ғылым академиясының шетелдік мүшелері]]
[[Санат:Үндістан Ұлттық ғылым академиясының шетелдік мүшелері]]
[[Санат:Лондон корольдік қоғамының шетелдік мүшелері]]
[[Санат:Америка өнер және ғылым академиясы мүшелері]]
[[Санат:АҚШ Ұлттық ғылым академиясының мүшелері мен корреспондент мүшелері]]
[[Санат:Нобель сыйлығының иегерлері (АҚШ)]]
[[Санат:Физиктер]]
[[Санат:Физикадан Нобель сыйлығының иегерлері]]