Кальций бетінің кодын көру

{{Химиялық элемент|тип=[[Сілтілік жер металдар]]|тотығу дәрежелері=2|Дебай температурасы=230|тор параметрлері=5,580|Тор құрылымы=текше бетке бағытталған|тор құрылымы=текше бетке бағытталған|молярлық көлем=29,9|жылусыйымдылығы=25,9|булану жылуы=153,6|балқу жылуы=9,20|қайнау температурасы=1757 К; 1483,85 °C|балқу температурасы=1112 К; 838,85 °C|тығыздық=1,55|иондалу энергиясы 1=589,4 (6,11)|электродты потенциал=−2,76 [[Вольт|В]]|нөмірі=20|электртерістілігі=1,00|ион радиусы=(+2e) 99|ковалентті радиус=176±10|атом радиусы=197|конфигурация=[Ar] 4s<sup><nowiki>2</nowiki></sup>|атомдық масса=40,078|атауы=Кальций|сурет=Calcium unter Argon Schutzgasatmosphäre.jpg|сыртқы түрі=Орташа қатты күміс-ақ металл|символ=Ca|асты=[[Стронций|Sr]]|үсті=[[Магний|Mg]]|жылуөткізгіштік=(201)|Ван-дер-Ваальс радиусы=231|иондалу энергиясы 3=4912.4|иондалу энергиясы 2=1145.4|топ=2|электрондық қабықшасы=2, 8, 8, 2|фаза=Қатты дене|блок=s|период=4|CAS тіркелу нөмірі=7440-70-2|қб қысымы 100 k=1755|Моос қаттылығы=1.75|Пуассон коэффициенті=0.31|жылжу модульі=7.4|Юнг модульі=20|Электродты потенциал=−2,76 [[Вольт|В]]|қб қысымы 10 k=1443|қб қысымы 1 k=1227|қб қысымы 100=1071|қб қысымы 10=956|қб қысымы 1=864|Бринеллий қаттылығы=170–416}}[[Сурет:Calcium.svg|thumb|100px|Кальций ''Ca''|солға]]
'''Кальций''' ([[Латын тілі|лат]]. ''Calcium''; '''Ca''') — IV период, II топтың негізгі топшасының элементі. Реттік немірі 20, ендеше ядросында 20 [[протон]] мен 20 [[нейтрон]]ы бар (А<sub>r</sub>=40), [[электрон]]дарының жалпы саны да 20. Кальцийдің электрондық [[формула]]сы ls<sup>2</sup>2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup>3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>2</sup>, валенттілік электрондары 4s<sup>2</sup> болғандықтан кальций косылыстарында II [[Валенттілік|валентті]].<ref>Химия: Усманова М. Б., Сақариянова Қ. Н. Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық, 2-басылымы, өңделген, толықтырылған. - Алматы: Атамұра, 2009. - 288 бет. ISBN 9965-34-929-0</ref>

==Табиғатта таралуы== 
Табиғи қосылыстары: 
* [[сульфаттар]] - [[Гипс|ғаныш]] CaSO<sub>4</sub>• 2Н2O;
* [[Карбонат|карбонаттар]] - [[кальцит]] СаСO<sub>3</sub>, [[доломит]] СаСO<sub>3</sub> • 2MgCO<sub>3</sub>; 
* [[фосфаттар]]ы - [[фосфорит]] Са<sub>3</sub>(РO<sub>4</sub>)<sub>2</sub>, [[апатит]] Са<sub>5</sub>(РO<sub>4</sub>)<sub>3</sub>OН, [[фторапатит]] Са<sub>5</sub>(Р0<sub>4)</sub><sub>3</sub>F, [[флюорит]] СаF<sub>2</sub>.

==Алынуы==
Кальцийді кальций хлоридінің ''[[электролиз]]'' үдерісі арқылы алынады.

<chem>CaCl2 <-> Ca^2- + 2Cl^+</chem>

==Физикалық қасиеттері== 
Кальций ақ түсті, жеңіл (р=1,55 г/см<sup>3</sup>), сілтілік металдардан қаттырақ зат, керосиннің астында сақталады.

Атымдық нөмірі 20; атомдық массасы 40,08; балқу температурасы 842°С; қайнау температурасы 1495°С; тығыздығы 1,55 г/см<sup>2</sup>. Кальцийді [[1808 жыл|1808]] жылы [[Гемфри Дэви|ағылшын ғалымы Г.Дэви]] ашқан. Түсі [[күміс]]тей ақ, жеңіл [[Металдар|металл]], белгілі [[изотоп]]тары 14, табиғи изотоптары 6. Негізгі [[Минерал|минералдары]]: [[кальцит]], [[ангидрит]], [[гипс]], [[флюорит]], [[апатит]], т.б.

==Химиялық қасиеттері== 
Кальций белсенді металл болғандықтан көптеген реакцияларға түседі.
===Жай заттармен===
# Са + Н<sub>2</sub> = СаН<sub>2</sub> [[кальций гидриді]]
# Са + Сl<sub>2</sub> = СаСl<sub>2</sub> [[кальций хлориді]]
# 2Са + О<sub>2</sub> = 2СаО [[кальций оксиді]]
# 6Са + 2N<sub>2</sub>СаN [[кальций нитриді]]
# Ca + 2С =СаС<sub>2</sub> [[кальций карбиді]]

===Күрделі заттармен===
# Ca + 2НОН = Са(ОН)<sub>2</sub> + Н<sub>2</sub>↑
# Ca + 2HCl=СаСl<sub>2</sub> + Н<sub>2</sub>↑
Осы [[реакция]]лардың барлығында кальций - [[тотықсыздандырғыш]].

[[Оттегі|Оттекпен]] оңай әрекеттесіп, қыздырғанда жанады. [[Металлоидтар]]мен тікелей әрекеттеседі. Кальций металын өнеркәсіпте екі жолмен алады: 
# [[электролиз]] әдісімен алу үшін балқыған [[Калций хлориді]] (CaCl<sub>2</sub>) арқылы тұрақты [[Электр тогы|ток]] жіберіп, [[катодт]]а таза Калций металын алады;
# екінші әдіс Al не Mg ұнтағының [[әктас]]пен аралас қоспасын [[Вакуум|вакуумда]] 1100 – 1200°С-та қыздыру арқылы алады. Калций көмегімен [[Уран (химиялық элемент)|уран]], [[торий]], [[ванадий]], [[хром]], [[цирконий]], [[бериллий]], [[тантал]] сияқты қиын балқитын, сирек те шашыранды, ілеспе металдарды тотықсыздандырып өндіреді.

==Кальцийдің қосылыстары==
<p style="text-indent: 25px;">  ''Кальций оксиді'' — ақ түсті қиын балқитын зат. Техникада оны "сөндірілмеген әк" деп атайды. Оны әктасты жоғары [[температура]]да (1000 C<sup>0</sup> шамасында) қыздырып, ыдырату арқылы алады:<br />
::СаС0<sub>3</sub> =<sup>t</sup>= СаО + СО<sub>2</sub>↑- 180кДж
::
<p style="text-indent: 25px;">  Кальций оксиді — нағыз негіздік оксид. Кальций сілтілікжер металл болғандықтан, оның [[Оксидтер|оксиді]] сумен оңай әрекеттесіп кальций гидроксидін, яғни сілтісін түзеді: <br />
СаО + Н<sub>2</sub>O = Са(ОН)<sub>2</sub> + 70 кДж
<p style="text-indent: 25px;">  Бұл [[реакция]] өте қуатты жүреді, су бұрқылдап "қайнап" жатады, тіпті біразы буланады. Нөтижесінде, ''сөндірілген әк'' деп аталатын көпсіген кеуек ақ ұнтақ түзіледі. Кальций [[Гидроксидтер|гидроксиді]] суда аз ериді. Оның қанық ерітіндісі лабораторияда әк суы деген атпен жиі колданылады. Кальций гидроксиді ерітіндіде иондарға толық диссоциацияланады:<br />
::Са(ОН)<sub>2</sub> = Са<sup>+2</sup> + 2ОН
<p style="text-indent: 25px;">  Сілті ерітіндісінің түзілгені [[фенолфталеин]]нің [[таңқурай]] түске боялуынан байқалады. Кальций гидроксиді қышқылдармен және қышқылдық оксидтермен әрекеттесіп бейтараптанады. Бұл реакцияны [[зертхана]]да көмірқышқыл [[газ]]ын анықтау үшін қолданады. Әқ суына [[көмір қышқыл газы]]н жібергенде, ол алдымен ерімейтін [[карбонат]] түзіп, лайлана бастайды:<br />
::Са(ОН)<sub>2</sub> + CO<sub>2</sub> = СаСО<sub>3</sub>↓ + Н<sub>2</sub>О
Газды одан өрі жібере берсе, лай көрінбей кетеді, өйткені суда ерімейтін орта тұз ерімтал қышқыл тұзға айналады:<br />
::СаСО<sub>3</sub> + Н<sub>2</sub>О + СО<sub>2</sub> = Са(НСО<sub>3</sub>)<sub>2</sub>
<p style="text-indent: 25px;">  Қатты күйдегі кальций гидроксидінің Са(ОН), судағы жүзгіні, түсі ақ болғандықтан, техникада әк суті деп аталады. Сөндірілген өк құрылыста кеңінен қолданылады. Әк сүтін құрылыста әктеу үшін пайдаланады, ал сөндірілген өктің күммен қоспасын кірпіш қалаганда және сылағанда байланыстырушы зат ретінде жүмсайды. Бүл коспа ауада біртіндеп "ұстасып" қатая бастайды, себебі көмірқышқыл газымен әрекеттесіп, қатты карбонат (бор) түзеді.
<p style="text-indent: 25px;">  Кальций тұздарының құрылыста үлкен маңызы бар. Олардың сумен химиялық байланысып, [[кристалгидрат]]тар түзетін қабілетін кеңінен пайдаланады. Мәселен, [[табиғи гипс]]ті CaS0<sub>4</sub> • 2Н<sub>2</sub>0 өртегенде, өзінің кристалдық суының біразын жоғалтып, алебастрға айналады:<br />
::CaS0<sub>4</sub> • 2НгО = CaS0<sub>4</sub> • 0,5Н<sub>2</sub>O + 1,5Н<sub>2</sub>O
<p style="text-indent: 25px;">  [[Алебастр]] ұнтағын сумен араластырғанда кері реакция жүріп, қайтадан [[гипс]] түзіп катаяды. Гипстің бұл қасиетін тек құрылыста қолданып коймайды, оны өшекейлік бедер, [[статуэтка]]лар жасағанда және [[медицина]]да пайдаланады.
<p style="text-indent: 25px;">  Көпшілікке белгілі цементтің күрамында кальцийдің [[силикаттар]]ы мен [[алюминат]]тары жүреді. Бұл тұздарды күммен қосып араластырғанда қатая бастайды, ейткені түзілетін кристалдар өзара ұстасып, берік [[материал]]ға айналады.
<p style="text-indent: 25px;"> ''' Табиғаттағы кальций қосылыстарының айналымы.''' Табиғатта жүретін көптеген процестер кальций түздарымен байланысты болады. Осындай процестің [[модель|моделі]] ретінде жоғарыда қарастырылған кальций карбонатының [[гидрокарбонат]]қа айналуын және оған кері реакцияларды алуға болады. Жаңбыр және басқа да табиғи сулар ауадағы кемірқышкыл газын ерітіп, [[көмір]] қышқылын түзеді:<br />
::H<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub> ↔ H<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>
<p style="text-indent: 25px;">  Қышкыл ерітіндісі [[топырақ]]қа сіңіп, жолында әктасының қорын кездестірсе, оны ерітіп, [[карбонаттар|карбонатты]] гидрокарбонатқа айналдырады. Гидрокарбонат оңай еріп кетеді, нәтижесінде әктасының қалың жынысында үлкен бос кеңістік ("карсты үңгірлер") пайда болады.
Кальций гидрокарбонатының ерітіндісі баяу ыдырайды, ал кыздырғанда, бұл процесс күшейе түседі: <br />
Са(НСO<sub>3</sub>)<sub>2</sub> =<sup>t</sup>= CaCO<sub>3</sub>↓ + Н<sub>2</sub>O + CO<sub>2</sub>↑
<p style="text-indent: 25px;">  Карбонаттардың гидрокарбонаттарға айналуы және кері жүретін [[процесс]] [[атмосфера]]да көмірқышқыл газының шамасын (ауада 0,3% CO, бар) тұрақты ұстап тұруға тікелей әсер етеді. Ауадағы С0<sub>2</sub> мөлшері арта бастаса, оның суда еруі молайып, мұхиттағы өктастар оны байланыстырып, ерімтал түзға айналдырады. Ал көмірқышқыл газы азая бастаса, мүхиттагы гидрокарбонаттар ыдырап, С0<sub>2</sub> бөле бастайды, сөйтіп, ерімейтін карбонаттарды түнбаға түсіреді.
<p style="text-indent: 25px;">  '''Кальцийдің қоспалары табиғатта кең таралған. Кальций қосылыстарының бір-біріне айналуы, табиғаттағы кальцийдің айналымын іске асырады, сөйтіп, көптеген [[геологиялық процестер]] жүреді. Осылайша бір-біріне айналуының нәтижесінде кальцийдің қосылыстары адам өмірінде маңызды рөл атқарады. Кальцийдің қосылыстары құрылыста кеңінен қолданылады.'''

==Қолданылуы==
Калций [[Инертті газдар|инертті газды]] тазартып [[болат]], [[никель]], [[мыс]], т.б. металдарды балқыту үшін қоспа ретінде пайдаланылады.
<ref name="test">Қазақстан Энциклопедиясы</ref><ref>Химия: Жалпы білім беретін мектептің 9-сыныбына арналған оқулық. Өңделген, толықтырылған 2-бас. / Н. Нұрахметов, К. Сарманова, К. Жексембина, т.б. - Алматы: "Мектеп" баспасы, 2009. — 208 бет: суретті. ISBN 9965-36-702-7</ref>

== Дереккөздер ==
{{дереккөздер}}

{{Менделеевтің периодтық кестесі}}

{{wikify}}

[[Санат:Химиялық элементтер]]

{{Chem-stub}}