Адам даму индексі бетінің кодын көру

[[Image:UN Human Development Report 2008.svg|thumb|right|400px|Әлемдегі Адам Даму Индексін көрсететін карта(2008 жылға сәйкес)
{| style="width:100%;"
|-
| valign=top |
{{legend|#006000|0.950 және жоғары}}
{{legend|#00a000|0.900–0.949}}
{{legend|#00d000|0.850–0.899}}
{{legend|#00ff00|0.800–0.849}}
{{legend|#e0ff00|0.750–0.799}}
| valign=top |
{{legend|#ffff00|0.700–0.749}}
{{legend|#ffdf00|0.650–0.699}}
{{legend|#ffc160|0.600–0.649}}
{{legend|#ffa552|0.550–0.599}}
{{legend|#ff8000|0.500–0.549}}
| valign=top |
{{legend|#ff0000|0.450–0.499}}
{{legend|#a00000|0.400–0.449}}
{{legend|#800000|0.350–0.399}}
{{legend|#400000|0.350-ден төмен}}
{{legend|#c0c0c0|белгісіз}}
|}
]]

'''Адам даму индексі''' ('''АДИ''') адамдардың дамуы бойынша мемлекеттерді салыстыратын индекс. Ол бойынша мемлекеттің даму дамымағандығы өлшенеді. Көбінесе АДИ индексіне қарап мемлекеттерді [[дамыған]], [[дамушы]] және [[дамымаған]] болып бөледі.

== Қысқаша мәлімет ==

АДИ адамның өмір ұзақтығын, білімін, әріп тану және адам басына шаққандағы [[ЖІӨ]] өлшемдерін біріктіреді. Индекс адамның жалпы даму деңгейін көрсетеді. [[Біріккен Ұлттар Ұйымы]]ның [[Даму Бағдарламасы]] АДИ-дың даму деңгейін адамдардың таңдау қыбілеті, білім алу мүмкіншіліктері, денсаулық сақтауға арналған, табыс табу мен жұмыс жағдайлары сияқты факторларды есепке алатын үрдіс деп атайды.

АДИ үш басты қағидалардан тұрады:
* [[Өмір Ұзақтығы]] - Халық денсаулығы мен ұзқтығын өлшейді
* Білім деңгейі мен білім бері жүйесі
* [[Өмір сүру стандарты]], адам басына шаққандағы [[жалпы ішкі өнім]]мен өлшенеді.

== Методологиясы ==
[[Image:Human Development Index trends.svg|thumb|right|280px|АДИ даму бағыттары 1975 пен 2004 аралығында
{| style="width:100%;"
|-
| valign=top |
{{legend|black|[[OECD]]}}
{{legend|#FF0000|[[Орталық Еуропа|Орталық]] және [[Шығыс Еуропа]], және [[Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы|ТМД]]}}
{{legend|#E45600|[[Латын Америка]] және [[Кариб Бассейні]]}}
{{legend|#D09B00|[[Шығыс Азия]]}}
| valign=top |
{{legend|#00FF00|[[Араб Елдері]]}}
{{legend|#003FD9|[[Оңтүстік Азия]]}}
{{legend|#C600FF|[[Суб-Сахаралық Африка]]}}
|}
]]

Жалпы таза математикалық [[Айнымалы (математика)|айнымалыны]], мысалы үшін <math>x</math> ті, таңбасы жоқ 0 мен 1-ді [[Индекс (экономика)|индекске]] айналдыру үшін (түрлі индекстерді қосатындай), келесідей [[формула]] қолданылады:
* <math>x</math>-индексі = <math>\frac{x - \min\left(x\right)}{\max\left(x\right)-\min\left(x\right)}</math>

сондағы <math>\min\left(x\right)</math> және <math>\max\left(x\right)</math> <math>x</math> айнымалысының сәйкесінше [[максимум және минимум|ең жоғарғы және ең төменгі көрсеткіштерін]] көрсетеді.

Адам Даму Индексі сонымен қатар келесі индекстердің аралық шамасын көрсетеді:

* [[Өмір Ұзақтығы Индексі]] = <math>\frac{LE - 25} {85-25}</math>
* [[Білім Индексі]] = <math>\frac{2} {3} \times ALI + \frac{1} {3} \times GEI</math>
** [[Ересек Білім индексі]] (ЕБИ) = <math>\frac{ALR - 0} {100 - 0}</math>
** [[Gross Enrollment Ratio|Gross Enrollment Index]] (GEI) = <math>\frac{CGER - 0} {100 - 0}</math>
* [[ЖІӨ]] = <math>\frac{\log\left(GDPpc\right) - \log\left(100\right)} {\log\left(40000\right) - \log\left(100\right)}</math>

== 2008 статистикалық жаңарту ==
{{main|Адам даму индексі бойынша елдер тізбесі}}

2008 жылдың 18 желтоқсанында жаңа тізбек шықты. Халық арасында статистикалық жаңарту деп аталып кеткен тізбе осы жолы қосымша түіндірмесіз шыққан. Жаңарған тізбек [[аларман қабілет тепетендігі]]нің (АҚТ) жаңадан шыққанына байланысты басылды.<ref name="2008SU">[http://hdr.undp.org/en/mediacentre/news/title,15493,en.html News - Human Development Reports (UNDP)<!-- Bot generated title -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090625124419/http://hdr.undp.org/en/mediacentre/news/title,15493,en.html |date=2009-06-25 }}</ref> Осы жаңарған тізбекте Қазақстан бірнеше қадам көтеріліп, АДИ индексіне сәйкес орташа дамыған елдері арасынан жоғары дамыған елдері қатарына қосылды.

{{col-begin}}
{{col-break}}
<ol>
<li> {{ISL}} 0.968 ({{steady}})</li>
<li> {{NOR}} 0.968 ({{steady}})</li>
<li> {{CAN}} 0.967 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{AUS}} 0.965 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{IRL}} 0.960 ({{steady}})</li>
<li> {{NLD}} 0.958 ({{increase}} 3)</li>
<li> {{SWE}} 0.958 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{JPN}} 0.956 ({{steady}})</li>
<li> {{LUX}} 0.956 ({{increase}} 9)</li>
<li> {{CHE}} 0.955 ({{decrease}} 3)</li>
<li> {{FRA}} 0.955 ({{decrease}} 1)</li>
</ol>

{{col-break}}
<ol>
<li value="12"> {{FIN}} 0.954 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{DNK}} 0.952 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{AUT}} 0.951 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{USA}} 0.950 ({{decrease}} 3)</li>
<li> {{ESP}} 0.949 ({{decrease}} 3)</li>
<li> {{BEL}} 0.948 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{GRC}} 0.947 ({{increase}} 6)</li>
<li> {{ITA}} 0.945 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{NZL}} 0.944 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{UK}} 0.942 ({{decrease}} 4)</li>
<li> {{HKG}} 0.942 ({{decrease}} 1)</li>
</ol>

{{col-break}}
<ol>
<li value="23"> {{GER}} 0.940 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{ISR}} 0.930 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{KOR}} 0.928 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{SVN}} 0.923 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{BHR}} 0.919 ({{increase}} 3)</li>
<li> {{SGP}} 0.918 ({{decrease}} 3)</li>
<li> {{KWT}} 0.912 ({{increase}} 4)</li>
<li> {{CYP}} 0.912 ({{decrease}} 2)</li>
<li> {{UAE}} 0.903 ({{increase}} 8)</li>
<li> {{BHR}} 0.902 ({{increase}} 9)</li>
<li> {{PRT}} 0.900 ({{decrease}} 4)</li>
</ol>
{{col-end}}

=== Тізбекке кірмеген елдер ===
Келесі елдер 2008 жылғы тізбекке кірмейқалған. Себебі, олардың үкіметтері керекті ақпаратты жинай алмаған немесе онымен бөліскісі келмеген.
{{col-begin}}
{{col-break}}

'''[[Африка]]'''
* {{SOM}}
* {{ZWE}}
{{col-break}}

'''[[Еуропа]]'''
* {{AND}}
* {{LIE}}
* {{MCO}}
* {{SMR}}
* {{VAT}}
{{col-break}}

'''[[Океания]]'''
* {{KIR}}
* {{MHL}}
* {{FSM}}
* {{NRU}}
* {{PLW}}
* {{TUV}}
{{col-end}}

== 2007/2008 баяндама ==
2007/2008 жж баяндама [[Бразилия]]ның [[Брасилия]] қаласында ең алғаш жарияланды. Оның басты тақырыбы "Климат өзгерісіне қарсы күрес: бөлінген әлемдегі адам ынтымақтастығы." болды.<ref>[http://hdr.undp.org/en/reports/global/hdr2007-2008/ HDR 2007/2008 - Human Development Reports (UNDP)<!-- Bot generated title -->]</ref>

A HDI of 0.8 or more is considered to represent "high development". This includes all [[developed countries]], such as those in [[Солтүстік Америка]], [[Western Europe]], [[Океания]], and [[Eastern Asia]], as well as some [[developing countries]] in [[Eastern Europe]], [[Орталық және Оңтүстік Америка]], [[Southeast Asia]], the [[Caribbean]], and the oil-rich [[Arabian Peninsula]]. Seven countries were promoted to this category this year, leaving the "medium development" group: [[Albania]], [[Беларусь]], [[Бразилия]], [[Ливия]], [[Солтүстік Македония]], [[Ресей]] and [[Сауд арабиясы]].

On the following table, green arrows ({{increase}}) represent an increase in ranking over the previous study, while red arrows ({{decrease}}) represent a decrease in ranking. They are followed by the number of spaces they moved. Blue dashes ({{steady}}) represent a nation that did not move in the rankings since the previous study.{{-}}

{{col-begin}}
{{col-break}}
<ol>
<li> {{ISL}} 0.968 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{NOR}} 0.968 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{AUS}} 0.962 ({{steady}})</li>
<li> {{CAN}} 0.961 ({{increase}} 2)</li>
<li> {{IRL}} 0.959 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{SWE}} 0.956 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{CHE}} 0.955 ({{increase}} 2)</li>
<li> {{JPN}} 0.953 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{NLD}} 0.953 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{FRA}} 0.952 ({{increase}} 6)</li>
</ol>

{{col-break}}
<ol>
<li value="11"> {{FIN}} 0.952 ({{steady}})</li>
<li> {{USA}} 0.951 ({{decrease}} 4)</li>
<li> {{ESP}} 0.949 ({{increase}} 6)</li>
<li> {{DNK}} 0.949 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{AUT}} 0.948 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{BEL}} 0.946 ({{decrease}} 4)</li>
<li> {{UK}} 0.946 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{LUX}} 0.944 ({{decrease}} 6)</li>
<li> {{NZL}} 0.943 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{ITA}} 0.941 ({{decrease}} 3)</li>

</ol>

{{col-break}}
<ol>
<li value="21"> {{HKG}} 0.937 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{GER}} 0.935 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{ISR}} 0.932 ({{steady}})</li>
<li> {{GRC}} 0.926 ({{steady}})</li>
<li> {{SGP}} 0.922 ({{steady}})</li>
<li> {{KOR}} 0.921 ({{steady}})</li>
<li> {{SVN}} 0.917 ({{steady}})</li>
<li> {{CYP}} 0.903 ({{increase}} 1)</li>
<li> {{PRT}} 0.897 ({{decrease}} 1)</li>
<li> {{BHR}} 0.894 ({{increase}} 4)</li>
</ol>

{{col-end}}

== 2009 баяндама ==
2009 жылғы баяндаама 2009 жылдың қазан айында шығып, адам миграциясы сұрақтарымен айналысатын болады.<ref>[http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2009_EN_pre.pdf HDR 2009 - Human Development Reports (UNDP)<!-- Bot generated title -->] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090805082347/http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2009_EN_pre.pdf |date=2009-08-05 }}</ref>

== Соңғы бірінші болған 10 ел ==
Төмендегі тізім түрлі жылдары тізбектегі бірінші болған елдерді көрсетеді. [[Канада]] сегіз рет тізбекте ең жоғарғы орын алса, [[Норвегия]] алты рет, [[Жапония]] үш рет және [[Исландия]] екі рет бірінші болып аталынды.

=== Баяндамалардағы болған нәрселер ===
Сондағы жыл баяндама басылған мерзімді белгілейді. Жақшадағы жылдар индекстің қай жылға сәйкес саналғандығын көрсетеді. 
{|
|- style="vertical-align:top;"
|
* 2008 (2006)–{{flagcountry|Iceland}}
* 2007 (2005)–{{flagcountry|Iceland}}
* 2006 (2004)–{{flagcountry|Norway}}
* 2005 (2003)–{{flagcountry|Norway}}
* 2004 (2002)–{{flagcountry|Norway}}
* 2003 (2001)–{{flagcountry|Norway}}
* 2002 (2000)–{{flagcountry|Norway}}
| width="50px" |
|
* 2001 (1999)–{{flagcountry|Norway}}
* 2000 (1998)–{{flagcountry|Canada}}
* 1999 (1997)–{{flagcountry|Canada}}
* 1998 (1995)–{{flagcountry|Canada}}
* 1997 (1994)–{{flagcountry|Canada}}
* 1996 (1993)–{{flagcountry|Canada}}
* 1995 (1992)–{{flagcountry|Canada}}
| width="50px" |
|
* 1994 (????)–{{flagcountry|Canada}}
* 1993 (????)–{{flagcountry|Japan}}
* 1992 (1990)–{{flagcountry|Canada}}
* 1991 (1990)–{{flagcountry|Japan}}
* 1990 (????)–{{flagcountry|Japan}}
|}

=== 2008 қайта қарау ===
The 2008 Statistical Update calculated HDIs for past years using a consistent methodology and data series. They are not strictly comparable with those in earlier Human Development Reports. The index was calculated using data pertaining to the year shown.

{|
|- style="vertical-align:top;"
|
* 2006–{{flagcountry|Iceland}}
* 2005–{{flagcountry|Iceland}}
* 2004–{{flagcountry|Norway}}
* 2003–{{flagcountry|Norway}}
* 2000–{{flagcountry|Norway}}
| width="50px" |
|
* 1995–{{flagcountry|Norway}}
* 1990–{{flagcountry|Canada}}
* 1985–{{flagcountry|Canada}}
* 1980–{{flagcountry|Norway}}
|}

== Сынау ==
The Human Development Index has been criticized on a number of grounds, including failure to include any [[ecological]] considerations, focusing exclusively on national performance and ranking, and not paying much attention to development from a global perspective.  Two authors claimed that the human development reports "have lost touch with their original vision and the index fails to capture the essence of the world it seeks to portray".<ref>[http://www.sciencedirect.com/science?_ob=ArticleURL&_udi=B6VDY-3T88FV2-3&_user=10&_rdoc=1&_fmt=&_orig=search&_sort=d&view=c&_acct=C000050221&_version=1&_urlVersion=0&_userid=10&md5=66e664a888f1499d4cce3070424d80cb Ambuj D. Sagara, Adil Najam, "The human development index: a critical review", ''Ecological Economics'', Vol. 25, No. 3, pp. 249-264, маусым 1998]{{Deadlink|date=January 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}.</ref>  The index has also been criticized as "redundant" and a "reinvention of the wheel", measuring aspects of development that have already been exhaustively studied.<ref>McGillivray, Mark, "The human development index: yet another redundant composite development indicator?", ''World Development'', Vol. 19, No. 10, pp. 1461-1468, Oct. 1991.</ref><ref>[http://ideas.repec.org/a/aea/aecrev/v84y1994i2p238-43.html T.N. Srinivasan "Human Development: A New Paradigm or Reinvention of the Wheel?", ''American Economic Review'', Vol. 84, No. 2, pp. 238-243, мамыр 1994.]</ref>  The index has further been criticized for having an inappropriate treatment of income, lacking year-to-year comparability, and assessing development differently in different groups of countries.<ref>[http://www3.interscience.wiley.com/journal/113467792/abstract?CRETRY=1&SRETRY=0 Mark McGillivray, Howard White, "Measuring development? The UNDP's human development index", ''Journal of International Development'', Vol. 5, No. 2, pp. 183-192, Nov, 2006.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

Some authors have proposed alternative indices to address some of the index's shortcomings.<ref>[http://www3.interscience.wiley.com/journal/10005622/abstract Farhad Noorbakhsh, "The human development index: some technical issues and alternative indices", ''Journal of International Development'', Vol. 10, No. 5, pp. 589 - 605, Dec. 1998.]{{Deadlink|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

[[Economist]] [[Bryan Caplan]] has criticized the way scores in each of the three components are bounded between zero and one, so rich countries effectively cannot improve their ranking in certain categories, even though there is a lot of scope for economic growth and longevity left, "This effectively means that a country of immortals with infinite per-capita GDP would get a score of .666 (lower than South Africa and Tajikistan) if its population were illiterate and never went to school."<ref name="CaplanEconLog">[http://econlog.econlib.org/archives/2009/05/against_the_hum.html Against the Human Development Index] Comment Posted Posted мамыр 22, 2009, Bryan Caplan - Library of Economics and Liberty</ref> Scandinavian countries consistently come out top on the list, he argues, "because the HDI is basically a measure of how Scandinavian your country is."<ref name="CaplanEconLog" />

The HDI has been criticized as a redundant measure that adds little to the value of the individual measures composing it; as a means to provide legitimacy to arbitrary weightings of a few aspects of social development; as a number producing a relative ranking which is useless for inter-temporal comparisons, and difficult to compare a country's progress or regression because the HDI for a country in a given year depends on the levels of, say, life expectancy or GDP per capita of other countries in that year.<ref>Rao VVB, 1991. Human development report 1990: review and assessment. World Development, Vol 19 No. 10, pp. 1451–1460.</ref><ref>McGillivray M. The Human Development Index: Yet Another Redundant Composite Development Indicator? World Development, 1991, vol 18, no. 10:1461-1468.</ref><ref>Hopkins M. Human development revisited: A new UNDP report. World Development, 1991. vol 19, no. 10, 1461-1468.</ref><ref>Tapia Granados JA. Algunas ideas críticas sobre el índice de desarrollo humano. Boletín de la Oficina Sanitaria Panamericana, 1995 Vol 119, No. 1, pp. 74-87.</ref> However, each year, [[List of countries by Human Development Index|UN member states are listed and ranked]] according to the computed HDI. If high, the rank in the list can be easily used as a means of national aggrandizement; alternatively, if low, it can be used to highlight national insufficiencies. Using the HDI as an absolute index of social welfare, some authors have used panel HDI data to measure the impact of economic policies on [[quality of life]].<ref>[http://www.business.duq.edu/faculty/davies/research/hdi.pdf Davies, A. and G. Quinlivan (2006), A Panel Data Analysis of the Impact of Trade on Human Development, Journal of Socioeconomics] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20080413203311/http://www.business.duq.edu/faculty/davies/research/hdi.pdf |date=2008-04-13 }}</ref>

== Түсініктемелер ==
<references/>

== Қосымша Сілтемелер ==
[[Сурет:Sustainable development.svg|thumb|250px|right]]
* [http://hdr.undp.org/en/ Адам Дамуы бойынша баяндама]
* [http://hdr.undp.org/ Адам Дамуы сұрақтарымен айналысатын ұжым офисі]
* [http://hdr.undp.org/en/statistics/ Адам Даму Индексі - Жаңарған елдер тізімі (Dec. 2008)]
* {{PDFlink|[http://hdr.undp.org/en/media/hdr_20072008_tech_note_1.pdf АДИдің мағынасын түсіндіретін техникалық сараптама]|5.54&nbsp;MB}}
* [http://www.nationmaster.com/graph-T/eco_hum_dev_ind NationMaster.com ға сәйкес елдер тізімі] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060428125704/http://www.nationmaster.com/graph-T/eco_hum_dev_ind |date=2006-04-28 }}
* [http://explomap.free.fr/?p=1 АДИ картасы]

[[Санат:Экономикалық көрсеткіштер]]